|
7. Formal xususiyatlariga ko'ra ingliz tilida
fe'llarning quyidagi asosiy shakllari mavjud
:
Infinitive Present Past
Participle 1 Participle 2
To go go went
going gone
To work work worked
working worked
O‘zbek
tilida
fe’lning
shakliy
xususiyatlariga ko‘ra quyidagi asosiy shakllari
mavjud:1. kategorik shakllar; 2. funksional(
nokategorial) shakllar.1. kategorik shaklli fe'llar
zamon, ovoz, shaxs, son, mayl kategoriyalarini
ifodalovchi
fe'llardir
:ishla,
ishlayapsan,
ishlayapti,
ishlay,ishlayin,
ishla,
ishlayapti,
ishlasam, ishlasa, yozdi, yozildi, ishlabdi; 2.
Fe’lning grammatik kategoriyalaridan birortasiga
ham ega bo‘lmagan va turli ma’no ifodalash uchun
qo‘llanmaydigan yoki kesim vazifasini bajaruvchi
(sifatdosh-kelgan, o‘qigan) fe’llarning vazifaviy (
turkum bo‘lmagan) shaklidagi fe’llardir. , ergash
kelishigi(ravishdosh-kelgach,
o
ʻ
qig
ʻ
ach)
va
bo
ʻ
lishsizlik ( harakat nomi-kelish, o
ʻ
qish).
8.. Ingliz va ona tillari fe’llarida tovush
kategoriyasi
Tilshunoslar H. Sweet, G. Gurme va boshqalar
ingliz fe'llaridagi ovozning ikki shaklini ko'rib
chiqadilar: faol ovoz / passiv ovoz.
Ovoz - bu ikki a'zoli muxolifat bo'lib, unda passiv
ovoz faol ovozga qarama-qarshidir. Faol ovoz nol
morfemasi orqali hosil bo'ladi. Majhul ovoz
analitik yo‘l bilan, ya’ni “bo‘l” yordamchi fe’lining
zarur zamon, shaxs va son shaklidagi tushuncha
fe’li bilan o‘tgan zamon shaklidagi birikmasidan
hosil bo‘ladi(B.2).
Ingliz tilida:
Active
voice
passive voice
Oleg writes a letter the
letter was written by Oleg
Faol ovoz predmetning ish-harakatni bajaruvchisi
ekanligini, passiv tovush gapning grammatik
predmeti gapda goh berilgan, gohida berilmagan
predmet tomonidan harakatlanishini korsatadi.
Ayrim
tilshunoslar
sifatida
Ilyish
B.A.
va
Kaushanskaya
V.L.
Zamonaviy
ingliz
tilida
ovozning yana bir qancha shakllari borligini
hisobga oling:
Reflective voice reciprocal voice
middle voice
He shaved They greeted (each
other) The door opened
Yuqorida keltirilgan gaplarni tahlil qilsak, shave
va dress fe’llarining bu ma’noni ifodalovchi
shaklga ega emas, refleksivlik lug‘aviy ma’nosi
borligini ko‘ramiz (rus tilida On pobrylsya; On
odelsya;).
Yuqorida
keltirilgan
gaplardagi
salomlashish va uchrashish fe’llari bu ma’noni
ifodalash shakliga ega bo‘lmagan holda o‘zaro ovoz
ma’nosini bildiradi (rus tilida oni vstretilis, oni
pozdorovalis).
Yuqorida keltirilgan misollardagi refleksiv ovoz va
o'zaro
ovozning
ma'nolari
leksik
jihatdan
ifodalangan. “Xorijiy va ona tillarini o
ʻ
rganish
usullari va usullari” bandida berilgan lingvistik
talqinga ko
ʻ
ra, fe
ʼ
lda tovushning grammatik
kategoriyasi bo
ʻ
lishi uchun nol morfemali faol
ovoz shakli boshqa barcha shakllarga qarama-
qarshi qo
ʻ
yilishi kerak. bir xil fe'lning ovozi. Ingliz
tilida biz bu qarama-qarshilikni faqat Active va
Passive Voice shakllari o'rtasida ko'rishimiz
mumkin. Soqol, kiyinish fe’llarida refleksivlik
ma’nosi ularning lug‘aviy ma’nosida ifodalanadi;
uchrashish va salomlashish fe’llarida o‘zaro ovoz
ma’nosi ham ifodalanadi leksik ma’nosi bilan
ajralib turadi. Rus tilida refleksiv va o
ʻ
zaro ovoz
shakllarining
ma
ʼ
nolari
tilning
morfologik
darajasida -sya, -s affiksal morfemalarining
qo
ʻ
shilishi bilan ifodalanadi; bu tovush shakllari
rus tilidagi fe'llardagi ovoz kategoriyasini tashkil
etuvchi faol ovoz shakliga qarama-qarshidir.
O‘zbek tilida faol tovushning nol morfemali shakli
refleksli ovoz, o‘zaro ovoz va passiv ovoz
shakllariga qarama-qarshi qo‘yilgan: yuvdiO (faol
v. He washed smth.)- yuvindi (refleksiv v. He
yuvdi()
o‘zi)-yuvisddi
(o‘zaro
v.
Ular
yuvildi(smth.)- yuvildi (majhul v. (smth.) yuvildi);
fe’lning bu shakllari o‘zbek tilidagi fe’llarda tovush
kategoriyasini tashkil qiladi.
Berilgan nazariy izohga ko‘ra, o‘zbek tili
grammatikalarida berilgan “sabab tovush” fe’l
tarkibidagi tovush turkumi tizimiga kirmaydi,
chunki sabab affiks morfemalarining qo‘shilishi
bilan so‘zlovchining munosabati. uning harakati
yoki
holati
ifodalangan;
so'zlovchining
o'z
harakati yoki holatiga munosabati majburiyat /
ruxsat / ishontirish / iltimos / sababni ifodalashi
mumkin. B.A. Bu holatda Serebrennikovning
fikrini eslatib o'tish kerak. U turkiy tillarda
hozirgi vaqtda sabab affiksal morfermalariga ega
bo‘lgan fe’llar tovush shakllari bilan o‘zaro
bog‘lanmaganligini va bu affiksal morfemalar
yangi va maxsus vazifani egallagan bo‘lishi
mumkinligini ta’kidlaydi (68-bet).
Yuqorida keltirilgan misollar tahlili shuni
ko‘rsatadiki, o‘zbek tili tarkibida nol morfema
bilan ifodalangan aniq grammatik ma’no uning
qo‘llanish o‘rniga bog‘liq bo‘lib, shu turkumga
mansub so‘zning qaysi shakliga qarama-qarshi
qo‘yilgan: 1. writeO(present simple)-wrote(o’tgan
oddiy); 2. ( biz) writeO(faol v.)- ( harf)
yozildi(passiv v.): birinchi writeO(nol morfemasi
bilan) zamon kategoriyasini, ikkinchi writeO(nol
morfemasi bilan) zamon kategoriyasini ifodalaydi.
ovoz toifasi.
Yuqoridagi gaplarda ochilgan va yongan fe’llar
(eshik ochilib, qog‘oz kuygan) predmetning o‘zida
bajarilayotgan ish-harakatning faol tovush shakli
bilan ikkilik qarama-qarshilikka kira olmasligini
ifodalaydi
(
bu
yerda
biz
tuslovchining
mavjudligini ko‘ramiz. bu ma
ʼ
noni ifodalovchi
shaklga ega bo
ʻ
lmagan o
ʻ
rta tovush ma
ʼ
nosi ( rus
tilida: Dver otkrylas, Bumaga sgorela , o
ʻ
zbek
tilida: Eshik ochildi , Qo
ʻ
g
ʻ
oz yondi ) Bu ingliz
tilidagi misollarda o
ʻ
rta tovush ma
ʼ
nosi leksik
jihatdan ifodalangan, uni inglizcha fe’lning tovush
turkumi tizimiga kirita olmasligimiz.
Rus tilida:
Ya odevayu rebenka(faol ovoz) Dom stroitsya
(passiv ovoz)
Ya
odevayus
My
vstrechaemsya
Komary
kusayutsya
↓
↓
↓
refleksli ovoz o‘zaro ovoz -sya so‘z yasovchi affiks
sifatini ifodalaydi
ob'ekt
O'zbek tilida:
Men xat yozaman (faol ovoz) Xat yozildi (passiv
ovoz)
Men kiyinaman (refleksiv ovoz) Biz ko'rishdik
(o'zaro ovoz)
Bu
mato
yaxshi
yuviladi (-il - yasovchi so'z
predmet
sifatini
bildiruvchi affiks)
Rus tilida
Do'stlaringiz bilan baham: | 
