Pitkeriw qánigelik jumısı

Jumıstıń wáziypaları. Reje boyınsha biziń aldımızǵa tómendegi wáziypalar qoyıladı:
-Ústirt hám Qızılqumnıń fiziko-geografiyalıq hám biotsintetikalıq sıpatlamasın úyreniw;
-Ústirt hám Qızılqumda tarqalǵan kemiriwshi haywanlardıń túrleri hám morfologiyalıq ózgesheliklerin anıqlaw;
-Kemiriwshi haywanlardıń awqatlanıwı,kóbeyiwi hám ekosistemada tutqan ornın úyreniw;
I Bap. Ústirt hám Qızılkumnıń fiziko-geografiyalıq hám biotsinetikalıq sıpatlaması


1.1 Geografiyalıq ornı ,relfi,deltaları


Geografiyalıq ornı. Ústirt hám Qızılqumnıń fiziko-geografiyalıq hám biotsenitikalıq sıpatlaması sonǵı jılları ilimpazlardıń dıqqat orayında turǵan regionlardan esaplanadı. Sebebi aymaqtıń klimatı biotsenitikalıq jaǵdayı Aral tenizi suwı qurǵawına baylanıslı ekologiyalıq jaqtan keskin ózgerip ketti. Bul regionnıń tiykarǵı bólegin Qaraqalpaqstan respublikası aymaqlıq shegaraları quraydı.
Qaraqalpaqstan dúnya kartasında belgili úlken tegislik Turan oypatlıǵında, Evraziya materiginiń orayında, Ózbekstan Respublikasınıń arqa-batısında jaylasqan. Respublikamızdıń aymaǵında Aral teńiziniń qubla-batıs bólimi, Ústirt tegisliginiń qubla-shıǵıs yarımı, Qızılqum shólistanlıǵınıń arqa-batıs hám Ámiwdárya deltasınıń oraylıq, qubla-shıǵıs hám arqa-batıs bólimleri kiredi. Respublikamızdıń qubla shetindegi tochkası Tórtkúl qalasınıń qublasında (40⁰ 55¹ a.k.), al arqa shetindegi tochkası Ústirt platosınıń arqa-shıǵısında (45⁰ 35¹ a.k.), batıs shetindegi tochkası Ústirtte (56⁰ 00¹ sh.b.) hám shıǵıs shetindegi tochkası Qızılqumda Jańadáryanıń eski ańǵarında (62⁰ 24¹ sh.b.). Ekvatordan, bas meridian hám arqa polyuslerden bir neshe mıńlaǵan kilometr uzaqta jaylasqan. Ol dúnya júzlik saat poyasınıń IV poyasına kiredi.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa bólimi, Arqa Kavkazdaǵı dala zonası menen, al qubla rayonları Zakavkazedegi máńgi jasıl toǵaylar ushıraytuǵın ıǵallı subtropik zonası menen birdey geografiyalıq keńlikte jaylasqan. Biraq, ol dúnya okeanlarınan bir neshe mıń kilometr uzaqta jaylasqan tuyıq basseynge iye Orta Aziyanıń aymaǵında bolǵanlıqtan, oǵan shól zonası tán bolıp keledi.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń shegarası arqada, arqa - batısta Qazaqstan Respublikasınıń Manǵıstaw, Aqtóbe, arqa-shıǵısta Qızıl-Orda, qubla-batısta Túrkmenstan Respublikasınıń Tashawız, Balxan (Krasno-vodsk), qubla hám qubla shıǵısta Ózbekstannıń Xorezm, Buxara, Nawayı wálayatları menen ótedi.
Qaraqalpaqstan jer maydanı boyınsha Ózbekstan wálayatları arasında birinshi orındı iyelep, onıń úlesine Ózbekstan aymaǵınıń 36,8 % ten aslamı tuwra keledi.
Usı keń aymaq 15 hákimshilik rayonǵa bólinedi: olar - Ámiwdárya, Beruniy, Bozataw, Ellikqala, Qaraózek, Kegeyli, Qanlıkól, Qońırat, Moynaq, Nókis, Taxtakópir, Túrtkúl, Xojeli, Shımbay, Shomanay rayonları. Respublikanıń paytaxtı - Nókis qalası. Xalıq tiykarınan Ámiwdárya deltasında tıǵız jasaydı.
Relefi. Respublikamızdıń jer betiniń dúzilisi kóbinese tegislik bolıp keledi. Bul tegisliktiń oraylıq bólimin hár qıylı kólemli oypatlıqlar iyeleydi. Oraydan qanshelli qubla-shıqıs hám arqa-batısına barǵan sayın, onıń relefiniń bálentlew bolıp baratırǵanlıǵın sezemiz.
Respublikamızdıń aymaǵındaǵı Ámiwdáryanıń házirgi deltasınıń maydanı 11400 km² qa teń. Deltanıń teńiz qáddinen biyikligi 50-100 m aralıǵında. Onıń hádden tısqarı tegis bolıwı egisliklerdiń arasında hár qıylı kólemge hám biyiklikke, tereńlik penen keńlikke iye bolǵan Ámiwdáryanıń eski qurǵaq sayların, kóshpeli hám otırıqlı qumlardı, kóller hám batpaqlıqlardı kóplep ushıratamız. Bular kóbinese respublikanıń arqa rayonlarında keń taralǵan. İri qumlardan - Shegeniń qumı, Túrkmenqırılǵan, Teńgeshashqan qumı h.t. basqalar bar. Sonıń menen birge Ámiwdáryanıń eski ańǵarları - Dáryalıq, Erkindárya, Kókdáryalardıń qurıǵan sayları bar. Usı saylardıń eki jaǵalawında diametri 5 metr, uzınlıǵı onlaǵan metrlerge sozılatuǵın oqpan úńgirler de ushırasadı. Tegisliktiń arasında bulardan basqa biyik «taw»lardı, ústirtliklerdi de kóremiz.