Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

Kimyoviy tаhlillar аsоsidа jismning minerаl tаrkibini va solishtirma 
issiqlik sig‘imini аniqlаsh 
 
1819-yilda fransuz olimlari Dyulong va Pti turli metallarning issiqlik 
sig‘imini tekshirib ko‘rib, qattiq holatdagi oddiy modda solishtirma issiqlik 
sig‘imining shu oddiy moddaga tegishli element atom og‘irligiga ko‘paytmasi 
ko‘pchilik elementlarda taminan bir xil bo‘lib, o‘rta hisob bilan 6,3 ga teng 

---

247
ekanligini topdilar. Bu ko‘paytma 1 gramm-atom elementni 1
o
ga qizdirish 
uchun zarur issiqlik miqdori bo‘lganligidan, u 
atom issiqlik sig‘imi
deb ataladi. 
Shu qonuniyat 
Dyulong va Pti qoidasi
deb ataladigan bo‘ldi.
Elementlarning atom issiqlik sig‘imi taxminan 6,3 kal/g = atom.grad. gat 
eng. 12.1 - jadval bu qoidani yaqqol ko‘rsatib beradi.
12.1-jadval 
Ba’zi elementlarning issiqlik sig‘imlari 
Element 
Atom og‘irligi 
Solishtirma 
issiqlik sig‘imi, 
kal/g ∙ grad 
Atom issiqlik 
sig‘imi, kal/g 
atom-grad 
Magniy 
24,31 
0,235 
6,1 
Oltingugurt 
32,06 
0,176 
5,6 
Temir 
55,85 
0,107 
6,0 
Mis 
63,54 
0,092 
5,9 
Rux 
65,37 
0,091 
6,1 
Qalay 
118,69 
0,053 
6,4 
Yod 
126,90 
0,052 
6,6 
Oltin 
196,97 
0,031 
6,0 
Qo‘rg‘oshin 
207,19 
0,031 
6,3 
Dyulong va Pti qoidasidan 6,3 ni oddiy moddaning solishtirma issiqlik 
sig‘imiga bo‘lish yo‘li bilan ayni element atom og‘irligining taqribiy qiymatini 
topish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Oddiy moddaning solishtirma 
issiqlik sig‘imini esa tajriba yo‘li bilan topish oson.
Atom og‘irliklarini aniqlashning yuqorida ko‘rib chiqilgan metodlari juda 
aniq natijalar bermaydi, chunki birinchidan tomondan, molekular og‘irlikni bug‘ 
zichligiga qarab topishning aniqligi ahyon-ahyonda 1% dan oshadi; ikkinchi 
tomondan Dyulong va Pti qoidasi atom og‘irlikning taqribiy qiymatinigina 
topishga imkon beradi. Ammo bu metodlarning biri bilan topilgan atom 
og‘irlikni shu elementning ekvivalentiga solishtirib ko‘rish yoli bilan to‘g‘rilash 

---

248
(ya’ni, atom og‘irlikning aniq qiymatini topish) qiyin emas. Masalan, volfram 
(W) metalining solishtirma issiqlik sig‘imi C
W
= 0,035 kal/g ∙ grad ga va uning 
ekvivalenti E
W
= 30,65 g ∙ ekv ekanligini bilgan holda Dyulong va Pti qoidasiga 
binoan atom massani aniqlaymiz:
A
r
(W) = 6,3/C
W
= 6,3/0,035 = 180 g 
Bu qiymat esa taqribiy qiymatdir, shuning uchun uni ekvivalenti bilan 
solishtirgan holda avval valentligini va so‘ngra aniq atom massasini topamiz:
Valentlik (W) = A
r
/E
W
= 180/30,65 = 5,87 
Valentlikning qiymati butun songa teng bo‘lgani uchun bu sonni yaxlitlab 
(5,87 ≈ 6), so‘ngra ekvivalentiga ko‘paytiramiz:
A
r
(W) = 6 ∙ 30,65 = 183,9 m.a.b. ga teng.