Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

Metallarni tiklovchilar yoki elektr toki ta’sirida tozalab nihoyatda toza 
metallar olish 
Hozirgi zamon yarim o‘tkazgichlar texnikasi va atom texnikasi nihoyatda toza 
(qo‘shimchalar miqdori ko‘pi bilan 10%) metallar olish zaruratini keltirib 
chiqarmoqda. So‘nggi yillarda texnikaning yangi bir qancha tarmoqlarining 
rivojlanishi sanoat oldiga ilgari yo‘l qo‘yilganiga qaraganda ancha toza metallar 
olish vazifasini qo‘ydi. Masalan, yadro reaktorining puxta ishlashi uchun 
parchalanuvchi materiallarda bor, kadmiy va boshqalar kabi “xavfli” elementlar 
foizining milliondan bir ulushlaridan oshmaydigan miqdorda bo‘lishi kerak. Atom 
reaktorlari uchun eng yaxshi konstruksion materiallardan biri bo‘lgan toza 
sirkoniyga juda oz miqdorda gafniy aralashgan bo‘lsa ham, u atom reaktori uchun 
yaramay qoladi. Yarim o‘tkazgich sifatida ishlatiladigan germaniy metalining 10 
million atomiga 1 atomdan ortiq fosfor, mishyak va surma aralashgan bo‘lsa, uni 
bu maqsadda ishlatib bo‘lmaydi. Hozirgi zamon o‘tga chidamli qotishmalariga 
qo‘rg‘oshin yoki oltingugurt mutlaqo aralashmagan bo‘lishi zarur.
Mutlaqo toza holda olingan metallarni tekshirish ularning xossalari 
to‘g‘risidagi ilgarigi tasavvurlar ko‘p hollarda yanglish ekanligini ko‘rsatdi. Mo‘rt, 
plastik emas deb hisoblangan ko‘pgina metallar toza holda juda plastik ekanligi 
aniqlandi. Masalan, titan shunchalik plastik bo‘lib chiqdiki, uni bolg‘alash, yupqa 
listlar, lentalar va boshqalarni prokat qilish mumkin bo‘ldi. Toza xrom ham 

---

226
nihoyatda plastikdir. Juda toza aluminiy ham xuddi qo‘rg‘oshindek yumshoqdir va 
uning elektr o‘tkazuvchanligi esa odatdagi aluminiynikidan ancha yuqori.
Toza metallar elektroliz qilish, har xil kimyoviy birikmalardan vodorod, 
kalsiy, magniy yoki aluminiy yordamida qaytarish va boshqa usullar bilan olinishi 
mumkin. Lekin bu usullar bilan olinadigan metallarning tozalik darajasi hozirgi 
zamon texnikasi talablariga to‘liq javob bera olmaydi. Shu sababdan so‘nggi 
yillarda metallarni tozalashning maxsus usullari ishlab chiqildi. Bu usullarning 
istiqboli eng porloq bo‘lganlari:
1) metallarni vakuumda qayta suyuqlantirish yo‘li bilan tozalash;
2) metallarni yo‘naltirilgan kristallizatsiya va “zonali” suyuqlanti-rish yo‘li 
bilan tozalash;
3) metallarni likvatsiya orqali tozalash;
4) metallarning uchuvchan birikmalarini cho‘g‘langan yuzada parchalash usuli 
bilan tozalash kabilardir.