PhD. Samatov A. A

Mavzu: № 1 Sertifikatlashtirish. Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish xaqida tushuncha
Reja:
1. Sertifikatlashtirish bo‘yicha asosiy tushunchalar
2. Sertifikatlashtirishda qo‘llaniladigan asosiy atamalar
3. Sertifikatlashtirishni qayd yoki shaxodat etish.

Sertifikatlashtirish bo‘yicha asosiy tushunchalar

Hozirgi vaqtda sertifikat degan atamani tez-tez uchratib turamiz. Bu qanday atama deb so‘rasangiz turlicha talqin olishingiz mumkin: kimdir biror malaka olganlik to‘g‘risidagi tasdiqlovchi hujjat desa, yana kimdir, mahsulotning sifati to‘g‘risidagi hujjat, ba’zi birlari esa mahsulotni xududimizga olib kirish yoki olib ketish uchun bojxonaga ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan hujjat deb ta’rif beradi. O‘ylaymizki, darsligimizning ushbu bo‘limini o‘qib chiqqaningizdan so‘ng ushbu atamaga albatta aniq va mukammal javob topamiz.
“Sertifikat” so‘zining ma’nosini keltirishdan oldin mavzudan biroz chetga chiqamiz.
Ma’lumki, SHarq jumladan O‘zbekistonimiz chet ellarda nafaqat go‘zal tabiati va mehnatsevar halqi bilan, balki o‘zining ko‘zni kamashtiradigan, rang – barang meva, sabzavot va turli mahsulotlarga serob bozorlari bilan ham mashxurdir. Bundan tashqari, bizning bozorlardagi yana bir o‘zgachalik ham bor. Agar rastalar oralab yuradigan bo‘lsangiz, sotuvchilar, dehkonlar meva - chevalardan uzatib, totib ko‘rishni taklif etishlarining guvohi bo‘lasiz (albatta, totib kurganlik uchun haq so‘ralmaydi). Buning tagida bir ma’no yotadiki, u ham bo‘lsa, mahsulotning sifatiga haridorning o‘zi baxo bersin, ya’ni ishonch hosil kilsin.
Qadimdan bizda bir tushuncha bor. Xarid paytida savdo mukammal bo‘lishi uchun uchta tomon ishtirok etishi kerak. 1 - oluvchi (xaridor) tomon, 2 - sotuvchi (tayyorlovchi) tomon va 3 - xolis tomon. 3 - tomon sotilayotgan buyum yoki mahsulot ega bo‘lgan sifat ko‘rsatkichlariga kafolat bergan. Savdoning bu turi asosan katta mikdordagi yoki qimmatbaxo xarid paytida qo‘llanilgan bo‘lib, buni hozir ham qoramol, qo‘y va ot savdosida uchratishimiz mumkin.
O‘rtada turuvchi xolis tomon (ularni ba’zan dallollar deb yuritiladi) savdoni bir muhim bo‘lishiga yordam berib, savdo ob’ektiga xos bo‘lgan sifat ko‘rsatkichlariga tavsif beradi va xolisona baho beradi. Savdo tugagandan so‘ng sotuvchi tomon esa xarididan va savdo obe’ktining mavjud sifat ko‘rsatkichlaridan ishonch hosil qilib, qoniqish hissiga ega bo‘ladi. Bu savdoning yana bir muhim xususiyati 3 – xolis tomon sifatida alohida ishonchga va nufuzga ega bo‘lgan, rostgo‘y shaxslargina ishtirok etishi mumkin. Bizdagi mana shu savdo turi bir necha yuz yillardan beri mavjud bo‘lib, chet davlatlarda sertifikatlashtirish deb ataluvchi faoliyatiga aynan shu asos solgan bo‘lsa ham ajab emas.

Sertifikatlashtirishda qo‘llaniladigan asosiy atamalar

"sertifikatlashtirish milliy tizimi" - davlat mikyosida amal kiladigan, sertifikatlashtirish o‘tkazishda o‘z tartib va boshkaruv koidalariga ega bo‘lgan tizim;

"maxsulotlarni sertifikatlashtirish" (matnda bundan keyin "sertifikatlashtirish" deb yuritiladi) - maxsulotlarning belgilangan talablarga muvofikligini tasdiklashga oid faoliyat;
"muvofiklik sertifikati" - sertifikatlangan maxsulotning belgilangan talablarga muvofikligini tasdiklash uchun sertifikatlashtirish tizimi koidalariga binoan berilgan xujjat;
"muvofiklik belgisi" - muayyan maxsulot yoxud xizmat anik standartga yoki boshka normativ xujjatga mos ekanligini ko‘rsatish uchun maxsulotga yoxud ko‘rsatilgan xizmatga doir xujjatga ko‘yiladigan, belgilangan tartibda ro‘yxatga olingan belgi;
"bir turdagi maxsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) sertifikatlashtirish tizimi" - ayni bir xil standartlar va koidalar ko‘llaniladigan muayyan maxsulotlar, ishlar yoki xizmatlarga taallukli sertifikatlashtirish tizimi;
"sinov laboratoriyasini akkreditatsiya kilish" - sinov laboratoriyasining (markazining) muayyan maxsulot sinovini yoki muayyan sinov turini amalga oshirishga doir vakolatlarining rasmiy e’tirofi;
"sifat bo‘yicha ekspert-auditor" - konun xujjatlarida belgilangan tartibda akkreditatsiya kilingan, sertifikatlashtirish, akkreditatsiya kilish va tekshirish soxasidagi ishlarni olib borish uchun tegishli malakasi bo‘lgan mutaxassis; (O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Konuni taxriridagi xat boshi)
"sertifikatlashtirish soxasidagi tekshiruv organi" - belgilangan tartibda akkreditatsiya kilingan, sertifikatlangan maxsulot va sifatni boshkarish tizimini baxolashni sertifikatlashtirish organlari topshirigiga binoan amalga oshiruvchi organ; (O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Konuni taxriridagi xat boshi)
"nazorat yo‘sinidagi tekshiruv" - belgilangan talablarga muvofikligini sertifikatlashtirish va akkreditatsiya kilish chogida tasdiklash maksadida sertifikatlangan maxsulot, sifatni boshkarish tizimini yoki ishlab chikarishni, sertifikatlashtirish organlari, sinov laboratoriyalari (markazlari) faoliyatini takroriy baxolash taomili. (O‘zR 31.08.2000 y. 125-II-son Konuni taxriridagi xat boshi)
bolalarbop oziq-ovqat maxsulotlari - bolalar organizmining (uch yoshgacha) fiziologik xususiyatlariga javob beradigan maxsus oziq-ovqat maxsulotlari;
gigiena sertifikati - oziq-ovqat maxsuloti, texnologiya, uskuna va boshka jarayonlar amaldagi sanitariya normalari va koidalariga mos ekanligini tasdiklaydigan xujjat;
ovqatga ko‘shiladigan biologik faol ko‘shimchalar - oziq-ovqat xom ashyosini kayta ishlash yo‘li bilan yoki sun’iy usulda xosil kilingan xamda bevosita ovqat bilan birga iste’mol kilishga yoki oziq-ovqat maxsulotlari tarkibiga ko‘shishga mo‘ljallangan tabiiy yoxud tabiiyga aynan o‘xshaydigan biologik faol moddalarning konsentratlari;
oziq-ovqatlar - oziq-ovqat xom ashyosidan tayyorlangan xamda natural yoki kayta ishlangan xolida iste’mol kilinadigan maxsulotlar;
oziq-ovqat maxsuloti - oziq-ovqat xom ashyosi (shu jumladan etil spirti), oziq-ovqatlar (shu jumladan alkogolli ichimliklar) va ularning tarkibiy qismlari, oziq-ovqat xom ashyosi va oziq-ovqatlarga tegib turadigan moddalar, materiallar yordamchi va kadoklash materiallari xamda ulardan tayyorlangan buyumlar bilan birga;
oziq-ovqat maxsuloti muomalasi - oziq-ovqat maxsulotini ishlab chikarish, tayyorlash, xarid kilish, kayta ishlash, etkazib berish, saklash, tashish va realizatsiya kilish bilan boglik faoliyat;
oziq-ovqat maxsulotini realizatsiya kilish - oziq-ovqat maxsulotini ma’lum shartlar bilan sotish, etkazib berish va topshirishning boshka shakllari;
oziq-ovqat maxsulotining sifati - oziq-ovqat maxsulotining iste’mol xossalarini belgilab beradigan va uning odamlar xayoti va sogligi uchun xavfsizligini ta’minlaydigan mezonlar majmui;
oziq-ovqat maxsulotining xavfsizligi - oziq-ovqat maxsulo tining sanitariya, veterinariya, fitosanitariya normalari va koidalariga mosligi;
oziq-ovqat xom ashyosi - oziq-ovqatlar ishlab chikarish uchun foydalaniladigan o‘simlik, xayvonot, mikrobiologiya, shuningdek minerallar ob’ektlari, suv;
oziq-ovqatlarni xamda oziq-ovqat xom ashyosini takkoslash oziq-ovqatlar xamda oziq-ovqat xom ashyosi anik turdagi va nomdagi maxsulotga doir normativ va (yoki) texnikaviy xujjatda belgilab ko‘yilgan muxim mezonlarga mos kelishini aniklash;
oziq-ovqat maxsulotining yaroklilik muddati (foydalanish muddati) - bu muddat davomida oziq-ovqat maxsulotini saklash,
tashish, realizatsiya kilish chogida xavfsizlik normalari va koidalari talablariga rioya etilgan takdirda u foydalanishga yarokli bo‘lib turadi, bu muddat tamom bo‘lganidan keyin esa maxsulot odamlar xayoti va salomatligi uchun xavfli bo‘lib kolishi mumkin;
oziq-ovqat maxsulotini kalbakilashtirish - oziq-ovqat xom ashyosining xamda oziq-ovqatlarning xossalari va mezonlarini ataylab o‘zgartirish yoki ularni almashtirib ko‘yish;
oziq-ovqat ko‘shimchalari - oziq-ovqatlarga belgilangan xos salarni baxsh etish va (yoki) ularni saklab kolish maksadida ataylab ko‘shiladigan tabiiy xoldagi yoki sintez kilingan moddalar, birikmalar;
toksikologiya-gigiena ekspertizasi - oziq-ovqat maxsuloti ustida amalga oshiriladigan bir turkum laboratoriya tadkikotlari bo‘lib, ular mavjud normalar va koidalar bilan kiyoslashga mo‘ljallangan bo‘ladi;
kadoklash materiallari, yordamchi materiallar va ulardan tay yorlangan buyumlar - oziq-ovqat maxsulotini muomala jarayonida tashki ta’sirlardan ximoyalash maksadida ishlatiladigan vositalar.
Sertifikatlashtirishni qayd yoki shahodat etish.

Sertifikatlashtirish guvoxlik berish, qayd yoki shahodat etish, ishonch bildirish ma’nolarini bildiruvchi certifus (lotincha) so‘zidan olingan bo‘lib, kerakli ishonchlilik bilan mahsulotning muayyan standartga yoki texnikaviy hujjatga muvofiqligini uchinchi, xolis va tan olgan tomon tarafidan tasdiklaydigan faoliyatini bildiradi.

Sanoat korxonalarida ishlab chiqilayotgan turli xil mahsulotlar muayyan sifat ko‘rsatkichlarida ishlab chiqilayotgan turli xil mahsulotlar muayyan sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishi kerak. Sifat ko‘rsatkichlari esa ma’lum, belgilangan talablarga muvofiq /mos/ kelishi lozim.
Muvofiqlik o‘z navbatida ma’lum standartga yoki boshqa me’yoriy hujjatlarga mos kelishini talab etadi. Muvofiqlikni sertifikatlashtirish mumkin.
«Sertifikatlashtirish» tushunchasi birinchi marta Xalqaro standartlashtirish tashkiloti Kengashining sertifikatlashtirish masalalari bo‘yicha maxsus qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilib, uning «Standartlashtirish, sertifikatlashtirish va sinov laboratoriyalarining akkreditlash sohalaridagi asosiy atamalari va ularning qoidalari» qo‘llanmasiga kiritilgan.
Qayta ishlangan Xalqaro standartlashtirish tashkilotining qo‘llanmasida «sertifikatlashtirish» atamasining faqatgina izohlari berilgan.
Sertifikatlashtirish umumiy atama bo‘lib, mahsulot, texnologik jarayon va xizmatlarning sertifikatlashtirishda (muvofiqlikni sertifikatlashtirish) uchinchi tomonningn katnashishi va unga xolisona baho berish tushuniladi. Sifat tizimini baholash soxasidagi taraqqiyot sifat tizimini sertifikatlashatirish bo‘yicha yangi /ta’minlovchining imkoniyatini sertifikatlashtirish/ tushuncha zaruriyatini tug‘dirmokda.
Qo‘llanmaning qayta ishlangan nusxasida muvofiqlikni “Sertifikatlashtirish” tushunchasi tegishli atamalar guruxiga kiritiligan.
Muvofiqlik atamasi mahsulot, jarayon, xizmatga belgilangan barcha talablarga rioya qilishni o‘z tarkibiga oladi. Bunda muvofiqlikni uchta ko‘rinishi - muvofiqlikning bayonoti, muvofiqlikni attestatlash, muvofiqlikni sertifikatlashtirish belgilaydi.
Muvofiqlikning bayonoti deb etkazib beruvchining mahsulot, jarayon va xizmatlarning aniq bir standartga yoki boshqa me’yoriy hujjatga to‘la – to‘kis muvofiqlik haqida butun mas’uliyatni o‘z ustiga olganligini bayon etishiga aytiladi. Bu atamani so‘nggi vaqtlarda «o‘z - o‘zini sertifikatlashtirish» tushunchasi bilan almashilayotgani qayd kilinmokda. O‘z – o‘zini sertifikatlashtirish deganda mahsulot ishlab chiqaruvchi tomon butun mas’uliyatni o‘ziga olgan holda sertifikatlashtirishni o‘zi utkazadi va mahsulotning kerakli darajada sifatliligi haqidagi o‘z ustiga oladi. Bunday sertifikatlashtirish faoliyatini o‘z – o‘zini sertifikatlashtirish deb yuritiladi.
Muvofiqlikni attestatlash uchinchi tomon tarafidan «sinov laboratoriyasining bayonoti» tushunilib, ma’lum namuna mahsulotiga bo‘lgan talablarni belgilovchi ma’lum standartlar yoki boshqa hujjatlar bilan muvofiq ekanligini bayon etishiga aytiladi.
Sertifikatlashtirish deganda mahsulot /buyum, mol/ yoki xizmat muayan standartga yoki texnikaviy shartlarga mos kelishini tasdiqlash maqsadida o‘tkaziladigan faoliyat tushunilib, ushbu faoliyat natijasida mahsulot /buyum, molning/ sifati haqida iste’molchini ishontiradigan tegishli hujjat – sertifikat beriladi.
YAna bir zarur atamalardan biri sertifikatlashtirish tizimi bo‘lib u quyidagicha ta’riflanadi: Sertifikatlashtirish tizimi - muvofiqlikning sertifikatlashtirish faoliyatini o‘tkazish uchun ish tartibi qoidalariga va boshqarishiga ega bo‘lgan tizimdir.
Sertifikatlashtirish tizimi atamasidan tashqari sertifikatlashtirish sxemasi / sxema sertifikatsii/ kiritilib, u mazmunan muvofiqlikning sertifikalashtirilishni o‘tkazishdagi uchinchi tomon faoliyatining tarkibi va tartibini anglatadi.
Sertifikatlashtirish tizimilarida qatnashuvchi uchta tushuncha to‘g‘risida to‘xtalib utamiz: Sertifikatlashtirish tizimidan foydalanish, sertifikatlashtirish tizimida qatnashuvchi va sertifikatlashtirish tizimi a’zosi.
Sertifikatlashtirish tizimidan foydalanish deganda sertifikatlashtirish tizimining qoidalariga muvofiq guvoxnoma talabgoriga berilgan sertifikatlashtirishdan foydalanish imkoniyatini tushuniladi.
Sertifikatlashtirish tizimida qatnashuvchi deb ushbu tizimning qoidalariga binoan faoliyat ko‘rsatadigan, lekin tizimni boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lmagan sertifikatlashtirish idorasi tushuniladi.
Sertifikatlashtirish tizimi a’zosi deganda ushbu tizimning qoidalariga binoan faoliyat ko‘rsatadigan va tizimni boshqarishda qatnashadigan sertifikatlashtirish idorasi tushuniladi.
Sertifikatlashtirish ikki xil bo‘ladi: majburiy va ixtiyoriy. Mahsulotni u yoki bu sertifikatlashtirishga oidligi, uni tashqi muhitga, inson salomatligiga ta’siri asosiy mezon hisoblanadi. Ana shuning uchun tashqi muhitga, inson salomatligiga ta’sir ko‘rsatuvchi mahsulotlar, albatta, majburiy sertifikatlashtirishga mansub bo‘ladi, qolgan mahsulotlar esa sertifikatlashtirishi ixtiyoriydir.
Majburiy sertifikatlashtirish deganda sertifikatlashtirish huquqiga ega bo‘lgan idora tomonidan mahsulot, jarayon, xizmatning standartlardagi majburiy talablariga muvofiqligini tasdiqlash tushuniladi.
Takrorlash uchun savollar
Sertifikat deganda nimani tushunasiz?
Sertifikat nima uchun zarur va muhim hisoblanadi?
Sertifikatlashtirishning maqsad va vazifalari.
Majburiy va ixtiyoriy sertifikat nima?
Sertifikatlashtirishning qonuniy asoslari.

Tayanch iboralar

Sertifikat; Sertifikatlashtirish tizimi a’zosi; Sertifikatlashtirish tizimida qatnashuvchi; Muvofiqlikni attestatlash; Muvofiqlikning bayonoti;