Pensiya ishi

B
YuDJE
T
DA
N TAS
h
Q
AR
I FONDLAR
 
ma’lum bir ijtimoiy guruhlar va aholi tabaqalari manfaatlari uchun 
milliy daromadni qayta taqsimlashning bir usuli  
umumdavlat yoki hududiy ahamiyatidagi aniq ijtimoiy-iqtisodiy 
ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun  mamlakat moliyaviy resurslarini 
qayta taqsimlash va foydalanishning maxsus shakli  
davlat tomonidan  byudjetga kiritilmaydigan ba’zi jamoat 
ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida 
moliyaviy resurslardan  qat’iy maqsadli  foydalanishning shakli  

---

Yalpi  ichki  mahsulot  qiymatini  qayta  taqsimlash  funktsiyasi.  Davlat  maqsadli  va 
byudjetdan tashqari jamg’armalar mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiga 
kiruvchi milliy daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o’zining qayta taqsimlash funktsiyasi 
bilan  ishtirok  etadi.  Bunday  qayta  taqsimlash  jarayonlari  natijasida  davlat  maqsadli  va 
byudjetdan  tashqari  jamg’armalar  daromadlari  shakllanadi.  Davlat  maqsadli  va  byudjetdan 
tashqari  jamg’armalar  daromadlari  davlat  markazlashgan  moliyaviy  resurslarining  bir  qismi 
bo’lib,  davlatning  funktsiyalarini  bajarish  uchun  zarurdir.  Ular  pul  mablag’lari  fondlarini 
shakllantirish  jarayonida  vujudga  keladigan  iqtisodiy  (moliyaviy)  munosabatlarni  o’zida  ifoda 
etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi.  
Iqtisodiyotni  tartibga  solish  va  boshqarish  funktsiyasi.  Majburiy  ajratmalar    va  davlat 
maqsadli  va  byudjetdan  tashqari  jamg’armalar  xarajatlari  orqali  byudjet  iqtisodiyotni  tartibga 
solish,  investitsiyalarni  rag’batlantirish,  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirishning  hal 
qiluvchi  va  muhim  quroli  bo’lib  xizmat  qiladi.  Bunda  davlat  maqsadli  va  byudjetdan  tashqari 
jamg’armalar  mablag’lari  hisobidan  iqtisodiyotning  ilg’or  tarmoqlari  qo’llab-quvvatlanadi. 
Samaradorligi  yuqori  bo’lgan  va  o’zini  tez  qoplovchi  loyihalarni  davlat  tomonidan  qo’llab-
quvvatlash ham muhimdir.  
Davlat  maqsadli  va  byudjetdan  tashqari  jamg’armalarning  ijtimoiy  funktsiyasi.  Davlat 
ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar katta 
o’rin  egallaydi.  Davlatning  ijtimoiy  kafolatlari  doirasidagi  xizmatlarni  ko’rsatadigan  ijtimoiy 
ta’minot  va  aholini  ijtimoiy  qo’llab-quvvatlash  sohalarini  mablag’  bilan  ta’minlash,  aholining 
kam  ta’minlangan  qatlamlarini  ijtimoiy  himoya  qilish    -  ijtimoiy  siyosatning  ustuvorliklari 
hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning harakatlantiruvchi 
kuchi  hisoblanadi.  Shunday  ekan,  bu  yo’nalishdagi  davlat  tadbirlarini  mablag’  bilan 
ta’minlashda  davlat  maqsadli  va  byudjetdan  tashqari  jamg’armalarning  ijtimoiy  funktsiyasi 
yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.  
Davlat  maqsadli  va  byudjetdan  tashqari  jamg’armalarning  nazorat  funktsiyasi  orqali 
davlat  maqsadli  va  byudjetdan  tashqari  jamg’armalar  daromadlarining  shakllanishi,  ular 
mablag’larining  oqilona  va  maqsadga  muvofiq  ishlatilishi,  davlat  maqsadli  va  byudjetdan 
tashqari jamg’armalar mablag’ oluvchilarning moliya-xo’jalik  faoliyati,  ular tomonidan moliya 
qonunchiligiga  rioya  qilish  holati,  yalpi  ichki  mahsulot  va  milliy  daromadning  taqsimlanish  va 
qayta  taqsimlanish  nisbatlari  nazorat  qilinadi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  davlat  moliyaviy 
resurslarining shakllanishi va ishlatilishi ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib 
bormoqda. 
Davlatning  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  va  aholi  o’rtasida  sodir  bo’ladigan  moliyaviy 
munosabatlari  byudjet  munosabatlari  deyiladi.  Bu  munosabatlarning  moliyaviy  munosabatlar 
tizimining  bir  qismi  sifatidagi  o’ziga  xos  xususiyati  shundaki,  birinchidan,  bu  munosabatlar 
ko’pqirrali  taqsimlash  jarayonida  sodir  bo’ladi  va  bu  jarayonning  ishtirokchisi  bo’lib  davlat 
(tegishli  hokimiyat  organlari  timsolida)  qatnashadi.  Ikkinchidan,  bu  munosabatlar  umumdavlat 
ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan markazlashgan pul mablag’lari fondining shakllanishi va 
ishlatilishi bilan bog’liq. 
Byudjet  munosabatlari  juda  xilma-xildir,  chunki  ular  ko’p  pog’onali  va  kengqamrovli 
taqsimlash  jarayonining  turli  yo’nalishlarida  (iqtisodiyot  sektorlari,  ijtimoiy  faoliyat  sohalari, 
mamlakat  hududlari  o’rtasida)  sodir  bo’ladi.  Bu  munosabatlar  ob’ektiv  xarakterga  ega,  chunki 
har yili davlat ihtiyorida: 
- 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun; 
- 
mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun; 
- 
mudofaa vazifalarini xal etish uchun; 
- 
davlat  boshqaruvining  umumiy  xarajatlarini  qoplash  uchun  zarur  bo’lgan  milliy 
daromadning  bir  qismi  to’planishi  lozim.  Boshqacha  qilib  aytganda,  davlatning  o’z 
funktsiyalarini  bajarishi  uchun  ma’lum  darajada  moddiy  va  moliyaviy  bazaning  zarurligi  bu 
munosabatlarining ob’ektiv zarur va mavjud bo’lishini taqozo etadi.  

---

Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini aks ettiruvchi 
davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning hajmi qator omillarga bog’liq: 
- 
iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga; 
- 
davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga; 
- 
korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga; 
- 
jamiyat tomonidan hal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning xarakteriga, 
- 
iqtisodiyotda 
va 
ijtimoiy 
soha-tarmoqlarda 
amalga 
oshirilayotgan 
tarkibiy 
o’zgarishlarning ko’lamiga va boshq. 
Xulosa  qilib  aytganda,  milliy  iqtisodiyotni  boshqarish  va  taribga  solishda,  ijtimoiy-
iqtisodiy  rivojlanishni  ta’minlashda,  har  bir  davrning  ustuvor  taraqqiyot  vazifalarini 
muvaffaqiyatli  bajarishda  davlatning  boshqa  iqtisodiy  instrumentlari  qatori,  davlat  maqsadli  va 
byudjetdan  tashqari  jamg’armalar  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi  va  ma’lum  vazifalarni 
bajaradi.  Lekin  bu  vazifalarning  samarali  bajarilishi  tegishli  moliya  mexanizmining  ishlab 
chiqilishini  taqozo  etadi.  Moliya  mexanizmining  instrumentlari  qatorida  davlat  maqsadli  va 
byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlari va xarajatlari muhim ahamiyat kasb etadi.