Pedagogning insoniy xususiyatlari va pedagoglik kasbining mohiyati

Pedagogning shaxsiy xususiyatlari tasnifi. Pedagog kasbi unga mansub bo‘lgan shaxsga shunday talab va vazifalarni qo‘yadiki ular, birinchi navbatda, faoliyat ob‘ekti bo`lgan bola shaxsiga bo`lgan munosabatda o`z aksini topishi lozim. Buyuk polyak pedagogini Yamush Karchak buni bolalarni sevmoq kerak –deb e‘tirof etgan. Buning uchun esa pedagogning o`zi haqiqiy inson bo`lmog`i lozim. Haqiqiy inson esa, birinchi galda, insonparvar, ya‘ni kim bo`lishidan qat‘iy nazar uni sevmog`i, bola shaxsini esa insoniyatning kelajagi sifatida hurmat qilmog`i lozim. O`zbek xalqining pedagog va uning sifatlari, roli to`g`risida muqaddas donishlari mavjud, ya‘ni ustoz otangday ulug`, ustoz ko`rmagan shogird yuz usulda yo‘rg`alar, ota-ona bolani dunyoga keltiradi, lekin ustoz ularni inson qilib tarbiyalaydi va hokazolar. Ustoz bola shaxsini tarkib toptirar ekan, uning o`zi to`liq ma‘noda ijobiy axloqiy sifatlarga ega bo`lmog`i lozom, ular quyidagilardan iborat: samimiylik va beg`arazlik, bag`rikenglik, olijanoblik va xushfellik, kechirimlilik sofdillik va pokizalik adolatlilik va insoflilik, hamdardlik va hayrixoxlik, andishalik, sabr- toqatlilik, bosiqlik, kamtarinlik, iltifotlilik, fidoiylik, rahimdillilik, g`amxurlik, mehribonlik, sadoqatlilik, vafodorlilik, mas‘uliyatlilik, aqllilik va boshqalar. Ushbu xususiyatlar qanchalik ko`proq darajada ustozda tarkib topgan bo`lsa, uning bolalar o`rtasidagi o`rni, obro`yi shunchalik yuqori bo`ladi. Obro`ni pedagoglar esa har qanday o`quv muassasaning faxri o`quvchilarning yaqin maslakdoshi, do`sti, haqiqiy ma`noda belgisi hisoblanadi. O`quvchilar bunday pedagogga talpinadilar ular bilan turli o`quv, hayotiy muammolarini echishga harakat qiladilar, namunali ustozlarga o`xshash uchun ta`qlid qiladilar. O`qituvchi pedagogning asosiy xislatlaridan yana biri talab va xurmat tarozisining to`g`ri his qilish hamda uni muvozanat holatida saqlay bilishdir. Ya‘ni o`qituvchi talabalarga qanchalik ko`p talablar qo`ysa uni shaxsini shu talablar darajasida hurmat qilish lozim. Agar talab ko`p bo`lib hurmat pasangisi kamayib ketsa, o`qituvchi o`z obro`sini yo`qota boshlaydi, o`quvchi o`z faoliyatiga 16 befarqlik nuqtai nazarda qaray boshlaydi. Agarki talabaga nisbatan hurmat mazmuni ko`payib borsa unda o`quvchi o`zini, asta-sekinlik bilan mag`rurlikka erisha boshlaydi va oqibatda man-manlik kasaliga muttalo bo`lgan shaxs tarkib topadi. Undan tashqari o`quv jamoasining a‘zolari bunday insonga nisbatan salbiy munosabatda bo`lish boshlaydi va oxiri uni ―o`ziniki emas‖,-―muallimni erkatoyi‖ sifatida o`z jamoalaridan chetlatadilar. Pedagoglar asosiy fazilatlaridan biri bag`ri kenglik samimiylik, olijanoblik va xushfellikdir. Ustoz hamma uchun va hammani bir hilda yaxshi ko`radigan, ularning ijobiy va salbiy harakatlariga chidash bera oladigan, hammani o`z farzandiday tan oladigan bolalarni dil torlariga yo`l topa oladigan mehribon, o`quvchilarni yaxshi va yomon kunlarida unga quvonch beradigan inson bo`lmog`I lozim. Adolatlilik – pedagogning insoniy sifatlaridan biri hisoblanadi. Adolatli pedagog hamma o`quvchilarni bir ko`z bilan ko`radigan, hammaga bir xil ko`z bilan qaraydigan insofli, pok yurakli murabbiydir. O`quvchi – tarbiyalanuvchi ustoz qo`lida tarbiya olar ekan, uni o`zining eng yaqin kishilardan biri deb hisoblaydi, u bilan ochiq gaplashgisi yuragidagi, fikrlari bilan o`rtoqlashgisi, o`zining quvonch va dardlari bilan hamfikrlashgisi keladi. Eng qizig`i shundan iboratki, o`quvchi jamoasining hammasi o`qituvchini ―mening o`qituvchim‖ deb hisoblaydi, uni jamoaning boshqa a`zolardan rashk qiladi, boshqalardan uni o`ziga yaqinroq oladi. Pedagog o`quvchilarning ushbu xususiyatlaridan samarali foydalanishi lozim, ya‘ni o`quvchilarga ikkinchi ―ota – ona‖ sifatida mubnosabatda bo`lmog`i lozim, ya‘ni o`quvchilarni unga nisbatan bunday munosabatlardan ijobiy foydalaninishi va birinchi navbatda, o`quvchilarning unga nisbatan g`amxo`r, mexribon, raxmdil, xamdard, oliyjanob, sirdosh, beg`araz bo`lmog`i lozim. Buning uchun esa o`qituvchi fidoyi bo`lmog`i lozim. Fidoiylilik bir qarashda o`qituvchining kasbiy xususiyatiga taalluqlidek ko`rinadi to`g`ri, pedagog birinchi navbatda o`z hayotiy kasbini yaxshi ko`rmog`i, uni hurmatlashi ulug`lashi lozim. Lekin pedagog inson sifatida fidoyi bolmasa u hech qachon haqiqiy pedagog bo`la olmaydi. Pedagoglar ichida faqat olayotgan maoshi – puli uchun ishlayotganlar qancha? Fidoyi pedagog esa murabbiylik – 17 o`qituvchilik. Kasbi uchun o`zini to`loq baxshida etadi uni savodi hurmat qiladi inson sifatida ushbu kasbga egaligidan faxrlanadi, unga dog‘ tushurmaslika harakat qiladi kasbning eng nozik, qiyin tomonlarining egalashiga harakat qiladi, boshqalarni ham ushbu kasbni egalashlariga har tomonlama yordam beradi. Hayot jarayonida o‘quvchilik, talabchanlik yillarini boshidan kechirgan sobiq tarbiyalanuvchilarning o`z o‘qituvchi tarbiyachilari to‘g;risida turli xil baholovchi fikrlarni eshitish mumkin, ya‘ni falon o`qituvchi yaxshi edi, falon o`qituvchi esa umuman yomon edi va hokazolar. Demak pedagoglar tarbiyalanuvchilar ko‘nglida turli xil qoldirilgan yaxshi‘ deb ataganlar, o‘quvchilar yuragiga haqiqiy yo‘lni topa olganlar, ular o`quvchilarning namuna mezoni,hurmat bayrog‘i, sirdoshi, do`sti ikkinchi ota-onasi. Bunday pedagoglarning fe‘l atvorlari, hulqi, hatti harakatlari o`quvchilar uchun namuna belgisi hisoblanadi, o`zlari bilmagan holda taqlid qilishga harakat qiladilar, o`sha pedagoglar singari yaxshi‘degan namuna olishga intiladilar ba‘zan o‘sha pedagogning kasbini egalashga ham moyil bo‘ladilar. Ba‘zan tarbiyalanuvchilar o`z kasbini mukammal biluvchi, yaxshi darslar beruvchi, o`z faniga nisbatan talabchan o`qituvchilar yomon deb ta‘riflaydilar. Bunning mohiyati nimada. Bunday pedagoglar o`quvchi qalbiga yo‘l topa olmagan, o`quvchiing haqiqiy sirdoshi, fikrdoshi bo‘la olmagan o`quvchining Intilishlari, qiziqishlari, hislarini tushuna olmagan, uning hayotidan ancha uzoqda turgan kasb egasidir. Bunday pedagogliklarga o‘quvchi o`zining fikirini to`yg‘ulari, orzulari bilan o`rtoqlashmaydi, undan uzoqroq yurishga harakat qiladi. O‘qituvchilik vijdoni axloqiy madaniyatlilikning ifodasidir. U faol ta‘sir o‘tkazish xususiyatiga ega bo‘lib, bolalarda vijdon, sha‘n, qadr-qimmat haqidagi tasavvurlarni hosil qiladi. Shuning uchun ham o‘qituvchining vijdoni doimo pok 18 bo‘lmog‘i kerak. Muallim hamma vaqt o‘z-o‘zini, o‘z xatti-harakatlarini o‘quvchilar va ota-onalar ko‘zi bilan nazorat qilib borishi darkor. Muallim bolaning ko‘z oldida kelajakning timsoli sifatida namoyon bo‘lmog‘i lozim. Chunki bugun undan saboq olayotgan o‘quvchilar o‘n besh - yigirma yildan so‘ng jamiyat hayotida, ijtimoiy mehnatda faol qatnashadi. Muallim bugun qanday yashab, qanday ishlab, o‘quvchilarni qanday o‘qitgan bo‘lsa, uning timsoli o‘quvchilar uchun ularning hayot yo‘lini yorituvchi axloqiy nur bo‘lib xizmat qiladi. Muallimning o‘z vijdoniga qilgan har bar xilof ishi, nafaqat bugun uning atrofidagi kishilar uchun, balki jamiyatning kelajagi uchun ham zararlidir. Pedagoglik vijdoni o‘qituvchidan faqat bugunni emas, balki o‘z o‘quvchilarining kelajagini ham o‘ylab qadam bosishni talab etadi.

Xulosa
Pedagogik kasbi dunyodagi eng qadimiy, sharafli, o`ta mas`ulyatli mutaxasislik hisoblanadi. Uning ob`ekti dunyodagi eng mu`tabar, ulug‘ mavjudat insondir. Shuning uchun ushbu kasbning insoniyat taqdiridagi roli juda muhim, ahamiyatlidir. O`zbekiston Respublikasi Prezdenti I.A.Karimov pedagoglar haqida gapirar ekan, juda ma`ruzalari asarlarida uning qadr-qimati, insoni shaklantirish borasidagi mashaqatli mehnati jamiyatdagi yuksak o`rni haqida ta`kidladi. Ayniqsa mustaqillik sharoitida pedagoglarning davlat, halq oldidagi yuksak vazifalarini yana ortadi. Chunki uning mrehnati samarasi, natijasi ko`p tomondan halqning kelajagini belgilab beradi. Halqning kelajagini tarkib toptirishdek vazifani bajaruvchi shaxsning o`zi har tomonlama rivojlangan, inson va kasb ustasi sifatida mukammallika erishgan faqat ijobiy ahloqiy xislatlarga ega bo`lgan, shaxslarni yaxshi tushunadigan va ular bilan bir zumda munosabatlar –muloqatlarga kirisha oladigan bo`lishi lozim. Pedagogning kasbiy xususiyatlaridan eng asosiy o`z fanini mukammal chuqur bo`lishdan iborat. Ayniqsa pedagogika maxsus uslubiy fanlarni zamon talablari asosida egallagan bo`lishi lozim. Pedagog o`z faoliyatini samarali tashkil qilish haqida o`ylar ekan u doimi kasbiy mahoratini oshirib haqiqiy malaka darajasigacha etkazmog`i lozim. Shu bilan birgalikda pedagog hodimlar o`zlarining kasb-kor va qadr-qimatini himoya qilish haqiqiy pedagog nomiga dog` tushurmasligi, davlat esa pedagoglarning mashaqatli mehnatini ta`minlashi lozim. Totalitar tuzum davrida pedagog o`qituvchilarning o`z kasblaridan boshqa ishlarga ham jalb qilish chalg`itish holatlari ham mavjud edi. Mustaqillik sharoitida ushbu hollarga chek qo`yish maqsadga muvofiqdi.