Pedagogikasi va psixologiya

Bitiruv malakaviy ishining hajmi:. Kirish, 3 ta bob, 5 fasl, xulosa, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik asoslari

1. 
   Xalq og‘zaki ijodi –ma’naviy-axloqiy tarbiya vositasi sifatida
   

Mamlakatimizda yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalash, ularning hayotga mustaqil qadam qo'yishlari uchun barcha zarur sharoitlarni yaratishga qaratilgan tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz Sh. Mirziyayev yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib, Shunday degan edi; Maktabda o'qitish metodikasi o'zgarmasa, ta'lim sifati ham, mazmuni ham, muhit ham o'zgarmaydi.³

Shundan kelib chiqib, hozirgi vaqtda tarbiyaning noodatiy bo’lgan shakllari va usullarini izlab topish, o’sib borayotgan avlodda mustahkam tarbiya va qarashlarini shakillantirish; bola shaxsida milliy madaniyat va milliy qadriyatlarni hurmat qilish, avaylab asrash tuyg’ularini o’stirishga diqqatini qarratmog’imiz lozim.
Yuqoridagi fikirlarga asoslanib, o’sib borayotgan avlodning tarbiya tizimida xalq og‘zaki ijodi va pedagogikasi tajribalari, jumladan, milliy xalq o’yinlari yosh avlodni xarakteri va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblash mumkin.
Milliy xalq o’yinlarini yoshlar, ayniqsa maktab o’quvchilari sevib, maroq bilan o’ynaydilar. Bunday o’yinlar jismoniy tarbiya darslaridagina emas, balki maktab hovlilar va bog’, parklarda dam olish soatlarida o’ynaladi.
Qadriyatlarga e’tibor qaratish sharq xalqlari madaniyatining juda ko’p unsurlari (elementlari) ni saqlab qolishga va ulardn amaliy foliyatda foydalanishga imkoniyat yaratiladi. qadimgi mahalliy xalqlarimiz uchun an’anaviy milliy o’yinlar va milliy bellashuvlar qachonlardir ular hayotining ajralmas bir qismi bo’lgan, ular xalq marosimlarida, rasm-rusumlarda va urf-odatlarda mustaqil bir soha sifatida faoliyat ko’rsatib kelgan.
Bobolarimiz o’sib kelayotgan yosh avlodda aqlilik, chaqqonlik, epchillik, kuchlilik va sabr-toqat kabi xususiyatlarni shakllantirganlar. Farzandlarini hayot qiyinchiliklariga va tabiatning qiyinchiliklariga nisbatan bardoshli, baquvvat qilib tarbiyalaganlar.
Yosh avlodning jismoniy jihatdan to‘la-to’kis sog’lom tarzida o’sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning uchun o’quvchilarni milliy xalq o‘yinlari vositasida jismoniy madaniyat bilan chuqur shug’ullanishlari, turli milliy o’yinlardan foydalanish mahoratini egallashlari kerak bo’ladi. Bu esa yosh avlod tarbiyasini yanada kuchaytirish, ularni o’z xalqi, mustaqil davlati va jamiyati oldidagi burchini his etish ruhida tarbiyalashdek g’oyat muhim vazifalar bilan bog’liqdir.
Milliy harakatli o’yinlardan foydalanish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak:

1. 
   O‘quvchilar insonlarning mehnat foliyati, ularning predmetlarga munosabati va o’zaro muomalasiga, munosabatiga qiziqadi.
   

2. 
   O‘quvchilar xalq o’yinlarida atrofdagi voqe’likning ifodali jo’shqin his-tuyg’uli jihatlarini aks ettiradilar.
   

3. 
   Milliy o’yinlarda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holdao’zi istagini amaliyotga tadbiq qiladi.
   
4. 
   Kattalarning hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo’lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o’chmas iz qoldiradi.
   

Milliy xalq o’yinlaridan foydalanishda, ularni qo’llashda shuni hisobga olish kerakki, bu yoshdagi bolalar aniqlikni talab etadigan mayda harakatlarga qaraganda kuchli, aqliy faoliyatiga harakatlariga ancha moyil bo’ladilar.Buni bolalar yosh davrlarini ishlab chiqqan buyuk pedagog YA.N.Komenskiy ham o’z vaqtida ta’kidlagan edi.
Umuman bu yoshda bolalar juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi.Harakatchanlik esa maxsus, oqilona tashkil etilishni, o‘quvchilarni aqliy faoliyatini harakatga soluvchi yurish-turish shakllarining to’g’riligini talab etadi.
Istiqlol mafkurasi bugungi kunda Respublikamizda yashovchi har bir fuqaroning har tomonlama kаmol topishiga keng imkoniyatlar yaratib berdi. Necha asrlar mobaynida mudrab yotgan ongimiz uyg’ondi, milliy merosimizdan ozuqa olishga zamin yaratildi, uning eng yaxshi sahifalarini o’rganishga imkoniyat ochib berildi. Хalq odobnomasi va ibratnomasining teran, boy, serma’no, mazmunli sohasi-xalq og’zaki ijodi va xalq pedagogikasi an’analari-insonni har tomonlama tarbiyalash, kamolga yetkazish, ma’naviyatimizning ustivor, iymon-e’tiqodlarimizning butun bo’lishini, qadriyatlarimizning qadrlanish garovidir.
O’quvchilarni tarbiyalash jarayonida xalq og’zaki ijodining qimmatli xazinasidan foydalanish yo’llarini, metodikasini ishlab chiqish pedagogikadagi dolzarb vazifalar qatorida turibdi.
Xalq og’zaki ijodi asarlari to’plovchilarini ham birinchi navbatda аlla qo’shiqlari qiziqtirib kelgan. Folklorshunos, lingvist, psixolog, antrapolog va etnograflarning qator tadqiqotlari ana shu masalaga bag’ishlangan. Bu qiziqish bora-bora o’quvchilar folklorshunosligiga ham tasir etgan. Keyingi paytlarda o’lkashunoslikka bag’ishlangan kitoblarda o’quvchilar o’rganishi lozim bo’lgan xalq og’zaki ijodiga ham o’rin ajratildi. Rus folkloristikasida o’quvchilar og’zaki ijodi materiallarini qardosh xalqlar o’quvchilar og’zaki ijodi bilan qiyoslab o’rganish bo’yicha ham qator ibratli ishlar qilindi. Ammo bugungi kunga qadar ingliz xalqi tomonidan yaratilgan folklor va o’zbek xalq ijodini qiyosiy o’rganish sohasida hali tadqiqotlar nihoyatda kam. Maktabda o’quvchilar og’zaki ijodi materiallarini o’rganishning muvaffaqiyati eng avvalo ularning o’quv dasturlari va darsliklariga, sinfdan tashqari ishlar va rejalariga, mustaqil o’qish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxatiga kiritilishiga bog’liqdir.
O’zbek olimi, professor Х. Zarif xalq og’zaki ijodi haqida nazariy va amaliy malumotlar beradigan qo’llanma yaratib, unda xalq og’zaki ijodining eng nodir namunalarini keltirgan. Ularda «Allalar», «Fasl qo’shiqlari», «Chittigul», «Oftob chiqdi», «Boychechak», «Laylak keldi», «Тez aytish», topishmoq va ertaklar joy olgan. Тaniqli o’zbek folklorshunos olimlari O. Safarov, R. Negmatullayev, A. Bobojonovlar o’zbek folкlorshunosligiga oid qator tadqiqot ishlari olib borishdi. Bugungi kunda xalq og’zaki ijodini o’rganish, ularni to’plash ishlari quyidagi manbalar asosida amalga oshirilmoqda:
- O’zbek xalqining boy madaniyati manbai bo’lmish xalq og’zaki ijodi materiallarini zamonaviy ruhda talqin qilinishi;
- Prezidentimiz, hukumatimizning xalqning boy ma’naviy madaniyatining tarixini o’rganish to’g’risidagi metodologiyasiga tayanish;
- ilmiy-nazariy manbalar, xalq og’zaki ijodining tarixiy turlari va janr xususiyatlarini aniqlash;
- Ilg’or rus folklorshunosligining boy tajribalari va chiqargan ilmiy xulosalari;
- O’zbek xalqi orasidan yetishib chiqqan baxshilarning termalari;
G.S.Vinogradov o’zining “O’quvchilar ogzaki ijodi va turmushi” kitobida tadqiqotchilarning dasturini belgilab beradi.Bu aslida dasturgina bo’lib qolmay, balki kichikroq tadqiqot ishidir. Unda muallif xalq og’zaki ijodi turlarini, janr va xususiyatlarini ta’riflaydi. U o’quvchilar yilnomasini, o’quvchilarda san’atga qiziqishining boshlanishi, ularning ijtimoiy va xuquqiy xayoti masalalariga, shuningdek o’yinlar va o’yinchoqlarning ahamiyati masalalariga ham to’xtalib o’tadi. Muallif xalq og’zaki ijodining quyidagi turlarini alohida ajratadi:
- taqvimiy xalq og’zaki ijodi;
- qo’shiqlar, hazil-mutoyibalar;
- tilsimlar, afsonaviy sherlar;
- so’z o’yinlari, tez aytish, topishmoqlar;
- laparlar, ertaklar;
- Alla qo’shiqlari va boshqalar.
Muallif ayniqsa o’quvchilar o’yinlariga etibor berib, ularni to’plash dasturini tavsiya etadi. Bu borada olim shunday yozadi: “O’quvchilarning qiziqishini bilish kerak, ularning tashvishlari, intilishlaridan xabardor bo’lish kerak. Тoki o’quvchilar hayotining daraxt g’urasi singari ekanligini anglab olish zarur”. G.S.Vinogradovning “Устное народное творчество» kitobida xalq og’zaki ijodining boshqa bir sohasiga, muallif tabiri bilan aytganda o’quvchilarning satirik lirikasiga bag’ishlangan. Bunga u pichinglar, kinoyalar va boshqalarni kiritadi. Muallif kitobxonni bu janrning kelib chiqishi tarixi bilan tanishtiradi.
G.S.Vinogradov xalq og’zaki ijodi masalalarini ilmiy jihatdan ishlab chiqishga asos solgan.U yaratgan metodika mana shu sohadagi boshqa masalalarni ishlab chiqishning yo’llarini belgilab bergan.J.N.Melnikovning “Sibirlik rus o’quvchilar og’zaki ijodi”, N.Isanbayning “Тatar xalq o’quvchilar og’zaki ijodi”, B.Shermuxammedovning “Тojik o’quvchilar poeziyasi”, G’. Jahongirovning “O’zbek bolalar folklori” mavzularidagi ilmiy tadqiqotlari mazkur sohadagi jiddiy va salmoqli ishlardir. Lekin mana shu ishlarning o’zi o’quvchilar og’zaki ijodini o’rganish uchun yetarli emas. Chunki o’quvchilar og’zaki ijodining hajmi va ko’lami nihoyatda keng. Shuningdek uning materiallari ham albatta turli yoshdagi o’quvchilarga mo’ljallangan bo’lishi lozim.
K.D.Ushinskiy o’zining ko’p yillik pedagoglik tajribasida, xususan, 1867 yilda bosilib chiqqan “Ona tili” kitobida o’quvchilar og’zaki ijodi namunalaridan darsliklarga didaktik material sifatida kiritish zarurligini ilmiy jihatdan asoslab bergan edi. Ayni bu ishni davrning manaviy ehtiyojidan kelib chiqib, o’zbek pedagoglaridan H.H.Niyoziy, S.Ayniy, Abdulla Avloniylar asoslab bergan edilar.Ular o’zlari yaratgan darsliklarda o’quvchilar og’zaki ijodi materiallariga alohida etibor bergan edi.
O’quvchilarga xalq og’zaki poetik ijodi namunalarini o’qishni o’rgatish va bu ishga rahbarlik qilish, avvalo adabiyot o’qituvchisidan, qolaversa, har bir fan o’qituvchisidan juda katta pedagogik mahorat va qobiliyatni talab qiladi. Chunki madaniy o’qish malakalarini egallash, xalq kitobxonlarining tilini tushunish, o’quvchini ularning o’ziga xos tili va nutq qoidalari bilan tanishtirish, unda xalq og’zaki ijodi janrlarini chuqur tahlil qilish malakasini tarkib toptirish va shu asosda milliy qadriyatlarni ularga singdirish muhim pedagogik muammodir.
O’quvchilarda xalq og’zaki ijodiga ijobiy munosabatni vujudga keltirish uchun avvalo maktabning tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’qituvchilar, kutubxonachilar ana shu sohada tegishli tayyorgarlikka ega bo’lishlari lozim.Chunki o’quvchilar uchun eng avvalo zarur kitoblarni tavsiya etish, ularning mohiyati, o’ziga xos jihatlari, mazmuni, ijobiy va salbiy obrazlarini atroflicha bilish kerak. Shundagina yoshlarda xalq og’zaki ijodi namunalari aks ettirilgan kitoblari kitob tanlashga, uni mustaqil o’qishga va tahlil qilishga qiziqish uyg’otish mumkin. Aks holda esa o’quvchilarning qiziqishini so’ndirib qo’yish hech gap emas. Shuning uchun xalq og’zaki ijodi asarlarini sinfdan tashqari o’qishni tashkil etish va boshqarishi g’oyat muhim pedagogik jarayon hisoblanadi.
Хalq og’zaki ijodi asarlarini tanlashda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini, psixologik sifatlarini, o’ziga xos xusisiyatlari bilan birga, og’zaki ijodning har bir janriga, tomonlariga, undagi personajlar, obrazlarning fel atvorlarini, xalq ertaklaridagi inson bilan, tabiat o’rtasidagi bog’lanishlarni ham hisobga olish zarur.
Хalq og’zaki ijodi namunalari bo’yicha o’tkaziladigan darslar va sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar tanlangan har bir asar va unda olg’a surilgan pedagogik g’oya o’quvchining ilmiy dunyoqarashini o’stiradigan, uni etiqod va g’oyalarga undaydigan yo’sinda tashkil qilinishi kerak. Unda xalq og’zaki ijodi materiallari yuzasidan tashkil etiladigan sinfdan tashqari shakl va metodlari, ularni o’tkazishda maqsad, tadbirning vaqti aniq belgilanadi. Bu reja maktab pedagoglari kengashida atroflicha muhokama qilinib tasdiqlanadi.Muhokamada xalq og’zaki ijodiga doir materiallar, xalq baxshilari, xalq og’zaki ijodini o’rganish ekspeditsiyalarining namunalari, maktab kutubxonachisining qardosh xalqlar og’zaki ijodi asarlariga oid namunalari tavsiyasi, baynalmilal do’stlik klubi, to’plangan xalq og’zaki ijodi materiallaridan keng foydalanishga alohida etibor beriladi. Eng muhim tarbiyaviy ishlarni xalq og’zaki ijodi asarlari asosida tashkil etish mahalliy va milliy og’zaki ijod etnografik ansambllarning dasturlari, ularda rejalashtirilgan eshittirishlar mazkur tarbiyaviy ish dasturlarida keng o’rin olishi lozim.
Хalq og’zaki ijodi bo’yicha sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda maktabdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi alohida rol o’ynaydi. U mana shu ishlarni rejalashtirganda ularning dars mashg’ulotlari bilan uzviy bog’lanishni nazarda tutib o’quvchilar darsda olgan bilim va ko’nikmalari mustahkamlashga doir tadbirlarga aloxida etibor beradi. Maktabda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish, boshqarish va ularni davr talabi darajasiga ko’tarishda tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi g’oyat masuliyatli vazifalarni bajaradi. Qayta qurish davrida yangi tipdagi shaxsni har tomonlama kamol taptirishda inson omili masalasiga jiddiy diqqat-etibor bilan yondashish zarur.
Хalq og’zaki ijodi durdonalaridagi ilg’or pedagogik g’oyalarni hozirgi zamon talim-tarbiya jarayoniga tatbiq etish va ulardan foydalanishning xilma-xil shakllari va metodlarini ishlab chiqish orqali eng muhim pedagogik muammoni hal etishga hissa qushish uning ijodiy tashkilotchilik istedodining belgisidir. Хalq og’zaki ijodi namunalaridan talim-tarbiya jarayoni uchun didaktik material tanlashda uning g’oyaviy-siyosiy tomoniga, o’z mazmunida pedagogik va psixologik g’oyalarni aks ettirishga insoniy sifatlarni baynalmilalchilik, xalqlararo do’stlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, rostguylik, tug’rilik, halollik, vijdonlilik kabi axloqiy tuyg’ularni ifodalagan janrlarga alohida e'tibor berish zarur. Ma’lumki, xalq og’zaki ijodida axloqiy tarbiya o’z aksini topadi.
Хalq og’zaki ijodida keng talqin qilinadiganaxloqiy tarbiya sifatlari- xalqimizning ming asrlar mobaynida avloddan-avlodga saqlab, yetkazib kelinayotgan marosimlari, udumlari, rasm-rusumlarda sayqallanib kelgan. Bular: adolatparvarlik, fidoiylik, sabr-qanoat, vatanparvarlik, xushmuomilalik, kabilardir.
O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng jamiyatimizning barcha sohalari qatori ma’naviy-mafkuraviy hayotimizda ham ulkan o’zgarishlar ro’y berdi.O’zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi yaratildi. Chunki o’z kelajagi haqida qayg’uradigan millat hech qachon milliy g’oya va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi.
Milliy mafkuramiz xalqimizning maqsad-muddaolarini ifodalaydi, tarix sinovlaridan o’tishda uning ruhini ko’tarib, suyanch va tayanch bo’ladi, shu millat, shu jamiyat duch keladigan ko’plab hayotiy va ma’naviy muammolarga javob izlaydi.
Milliy istiqlol mafkuramiz ko’p millatli O’zbekiston xalqining ezgu g’oya - ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo’lidagi asriy orzu-intilishlarini aks ettiradi. Тa’lim-tarbiya muassasalari, oila, mahalla qo’mitalari, ijtimoiy institutlarning asosiy vazifasi - Milliy istiqlol g’oyamizni yurtimizda yashayotgan barcha kishilarning ma’naviy boyligiga, dunyoqarashining negiziga aylanishiga ko’maklashish, uning mohiyatini keng jamoatchilikka har tomonlama tushuntirishdan iborat.
Тajriba-sinov ishlari mobaynida tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasidan unumli foydalanish talab etildi. Хalq og’zaki ijodida ko’p kuylangan Qizjibekdagi bosh qahramonlar, Alpomishning shijoati, Jaloliddin Manguberdining matonati Markaziy Osiyoda va dunyo xalqlari uchun namuna sifatidagi yorqin misollardir.
Хalq og’zaki ijodi – folklore hamma zamonlarda ham ijod sarchashmasi hisoblanib kеladi. “Folklor” ingliz tilidan o’lingan bo’lib, “xalq ijodiyoti”, dеgan ma'noni bildiradi.Fanga 1872 yilda kirib kеlgan.Insoniyat alla, qo’shiqlar, afsonalar, ertak va dostonlarda o’zining yuksak orzu-umidlari, zavq-shavqi-yu kurashlarini ifodalagan. Xalq og’zaki ijodi o’zining mazmunan rang-barangligi, yuksak g’oyalar bilan yo’g’rilganligi, xalq turmushi, mеhnati, xullas, xalq hayotining barcha tomonlari bilan uzviy bog’liqligi bilan ham g’oyatda e'tiborlidir.
Bolalar folklori ko’pincha kattalar tomonidan ijod qilinadi (alla), ba'zi hollarda bolalar o’z o’yinchoqlari asosida o’zlari ham alla, qo’shiq va ovitmachoqlar to’qiydilar. Bularning hammasi bir bo’lib faqat yaxshi tarbiyani targ’ib qiladi.Bolalar xalq og’zaki ijodining pеdagogika bilan bog’lanishi alladan boshlanadi.
Malumki, mana shunday sifatlar insoniyat tarixining har bir davriga xos avlodlarning asosay sifatlari bo’lib kelgan va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi. Hozirgi qayta qurish sharoitida barcha jabhalarda mazkur sifatlar manaviy shiordan amaliy harakatga aylanib bormoqda. Shu boisdan ham maktabdagi har bir sinf rahbari, fan o’qituvchisi, pioner tashkiloti o’zlarining kundalik faoliyatlariga xalq og’zaki ijodi materiallarida mujassamlashgan umuminsoniy fazilatlardan tarbiyaviy tadbirlarning har bir bosqichida unumli foydalanishlari va bunda maktab tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi bosh-qosh bo’lishi lozim. Ma’lumki, millat o’z tarixini unutsa, uning milliy pedagogikasi ham o’z zaminidan ajralib qolishi tabiiy xoldir.
Хalq pedagogikasi deganda xalq og’zaki ijodiyotining barcha janrlarda aks ettirilgan tarbiya borasidagi qarashlar, g’oya, uroda, rasm hamda an’analar yig’indisi tushuniladi. Demak, xalq pedagogikasining asosiy manbai folklordir.Хuddi shu jihatdan xalq pedagogikasi mumtoz pedagogikadan farq qiladi. Folklor hamisha buyuk mutafakkirlarning diqqat markazida bo’lib kelgan.
Хalq pedagogikasi qamrovi keng bo’lib, uni muayyan xalq tarixi, falsafasi, psixologiyasi, etnografiyasi hamda xalq tabobatidan tashqarida tasavvur qilib bo’lmaydi. Folklor xalq pedagogikasini, ya’ni xalq ommasining tarbiya borasidagi qarashlari, g’oya, urf-odat hamda an’analar yig’indisini ifodalaydi. Shuningdek, tarbiyani amalga oshirishda qo’llanib kelingan usul, vosita, ko’nikma va malakalari birligini o’z ichiga oladi.
Bola tarbiyasi borasidagi an’analar o’zbek klassik adabiyotida o’z aksini topa borgan. Jumladan, IX-XII asr allomalaridan Nizomulmulkning “Siyosatnoma”, Nosir Хisravning “Saodatnoma” , “Rushnoma”, Yusuf Хos Хojibning “Qutadg’u-bilig”, Maxmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk”, Ahmad Yugnakiyning “Hibatul-haqoyiq”, Kaykovusning “Qobusnoma” kabi asarlari jahon olimlarining e’tiborini o’ziga tortgan va ulardagi pedagogik g’oyalar salmoqli o’rinni egallaydi.
Hozirgacha nashr qilingan xalq og’zaki ijodi namunalari va folklor materiallarida bevosita o’quvchilar (yoshlar) ishtirok qilmagan yoki qahramonning yoshligi tasvirlanmay qolgan asar kam uchraydi. O’quvchilar bevosita ishtirok qilgan xalq ijodi namunalarida esa, qay darajada bo’lmasin, xalq pedagogikasining tarbiyaviy an’analari chetlab o’tilmaydi. Demak, xalq og’zaki ijodi qadim zamonlardan buyon jahon xalqlarining, shu jumladan, o’zbek xalq pedagogikasining ham yagona vositasi bo’lib kelgan va u bizning zamonamizda ham o’z qimmatini yuqotmagan.
O’zbek xalq pedagogikasi bola ko’rish, tarbiya jarayoni va uning jamiyatda tutgan o’rni, xalq pedagogikasida tarbiyaning tarkibiy asoslari (aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat va nafosat tarbiyasi), milliy tarbiyani amalga oshirish usul va vositalari, yoshlarni dastlabki oilaviy odob qoidalarga odatlantirish va uni amalga oshirish yo’llari, yoshlarni dastlabki oilaviy dastyorlik mehnatiga odatlantirish, uni amalga oshirishda foydalaniladigan usul va vositalar, hali pedagogikasida maktab va hunar ta’limi, shuningdek boshqa shu kabi tarbiyaviy tadbirlarni qamrab oladi. Bularning hammasi xalq og’zaki ijodida aks etib kelgan.Ilmiy pedagogika o’z navbatida mana shu omillar zaminida shakllangan.
Ilmiy pedagogikaning bosh maqsadi va vazifasi har jihatdan to’la kamolotga erishgan, barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishga qaratiladi. Barkamollik esa yoshlarni aqliy, jismoniy, axloqiy, mehnat hamda nafosat jihatdan yetuklikni o’z ichiga qamrab oladi.Ilmiy pedagogika xalq pedagogikasi bilan chambarchas bog’liqdir. Хalq pedagogikasi esa xalq og’zaki ijodida namoyon bo’lishini alohida ta’kidlash lozim. Ma’lum ma’noda o’zbek xalq og’zaki ijodi to’g’ridan-to’g’ri bola tarbiyasiga ta’sir etish vositasi bo’lib xizmat qilib kelmoqda.
“O’zbek xalq pedagogikasi” qamrovi nihoyatda keng, bog’oyat serqirra va serjilo tushuncha bo’lib, u shu xalq paydo bo’lgan butun davrni o’z ichiga oladi.
Хalq donishmandligi va odobnomasiining bu nodir sohasi ijtimoiy va maishiy-axloqiy hayotning barcha tomonlarini, xalq og’zaki, qadrshunosligi va marosimshunosligining yetakchi yo’nalishlarini, diniy-axloqiy ta’limotni qamrab olishi bilan xarakterlanadi. U xalqimizning asrlar davomida to’plangan boy tajribalarini, ijtimoiy –siyosiy, axloqiy, falsafiy, ma’rifiy, estetik, ma’naviy hamda jismoniy yetuklik borasidagi qarashlarini, tajriba-xulosalarini lo’nda, ammo bag’oyat teran, donishmandnamo tarzda ifodalaydi. Ilk bor yaratilayotgan “O’zbek xalq pedagogikasida” dono xalqimizning ta’lim-tarbiya, axloq, odob, inson qadriyatlari va uning ma’naviy ustivorligi, iymon-e’tiqodi butunligi sohasidagi dunyoqarashi, amaliy faoliyati, usul-metodlari, an’analari tabarruk islomning odob-axloq, ilmu-fan haqidagi ta’limotiga bog’liq holda, muqaddas qur’oni Karim va payg’ambarimiz Muhammad Rasullohning muborak hadisi shariflariga suyangan holda yoritish mo’ljallangan. Ma’lumki, xalqning pedagogik qarashlari o’zoq asrlar davomida shakllangan va ular bizga alohida qo’llanma dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki asosan xalq og’zaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar, elshunoslik, qadrshunoslik, udumshunosliklar qatida saqlab qolingan hamda Ollohning so’zi bilan bo’lgan qur’oni karim va payg’ambarimizning hadislarida o’z ifodasini topgan. Demak, xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan og’zaki tarzda bo’lib, u har bir avlod unga o’z tajribasini, qarashlarini, sifatlarini qo’shgan holda bizgacha yetib kelgan.
Bugungi kunda esa shu o’zoq asrlar davomida ta’lim-tarbiya qo’llanmasi, vositasi bo’lib kelgan xalqning pedagogik qarashlarini to’plash, o’rganish va chop etish vazifasi to’ribdiki, bu vazifani bajarish yuqolish arafasiga kelib qolgan milliy qadriyatlarimiz, axloqimiz, urf-odat, rasm-rusumlarimizni, udumlarimizni, an’analarmizni asrab qolish va tiklash uchun nihoyatda zarurdir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xalq nazdida, inson ona qornidan yaxshi yo yomon bo’lib to’g’ilmaydi - u birday to’g’iladi.Yaxshi-yomonga aylanishi tarbiyadan, dastavval ota-ona, oila, mahalla-kuy, qishloq-ovul, qolaversa, jamiyat-tuzumdandir.Bunda ajdodlar qoldirgan ota meros-oilaviy pedagogika, xalq pedagogikasi, shuningdek udumshunoslik, qadrshunoslik, elshunoslik an’analari, jamiyatning bu sohadagi sa’y-harakatlari, hal qiluvchi o’rin tutadi.Хalq ta’kidlashicha, bola boshdan to’g’ri, xaqqoniy tarbiyalansa-yomon kishiga aylanadi. Zero, “ko’chat boshdan, bola yoshdan” maqoliga amal qilish xalq an’anaviy pedagogikasining bosh yo’nalishidir. Shu boisdan xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo’lmaydi: hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murkkab tomonlari e’tiborga olingan holda yetti o’lchab bir kesishga amal qilinadi. Хarakterlisi yana shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun va ertani o’ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o’tmishni unutmaslik, bugunni qadriga yetishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi.
Хalq bisotidagi eng yaxshi tabarruk so’zlar-duo olqishlar ham tarbiyaga qaratiladi. Darvoqe, xalq an’anaviy pedagogikasining yaxshi so’z, duo-olqishning ta’sir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson ma’naviy ustivorligi, iymon-e’tiqod butunligi, qisqasi kishilarning har tomonlama mukammal kamoloti borasida tutgan o’rni va roliga alohida ahamiyat beriladi..
Shunday qilib, o’zbek xalq pedagogikasi turkiy xalqlar-ota bobolarimiz o’zoq moziyda yaratgan va ko’z qorachig’iday asrab-avaylab, aqlab kelgan ota meros, Sharq xalqlarining boy va betakror odobnoma va odatnomasi, xalq pedagogikasidagi eng yaxshi namunalar, allomalaru adabiyot va folklor ijrochilarining bu boradagi sa’y-harakatlari, yaratgan asrlari bilan qo’shilgan holda shakllanganligi, rivojlanganligi va boyib borganligini e’tirof etish birdan-bir to’g’ri yo’ldir.
Хalq pedagogikasining ijodkori va shu asosda avlod-ajdodlarimizni barkamol kishilar qilib tarbiyalab kelgan birinchi va to’ng’ich pedagog-o’qituvchi xalqdir. Biroq, afsuski, sho’ro tuzumi davrida qariyib bir asr davomida o’zbek xalqi o’sha madaniyatning ajralmas qismi bo’lmish xalq pedagogikasidan ajralib qoldi.