Pedagogikasi

«Hunarsiz 
kishi  o‘limga  yaqin» 
ertagida  bir  m am lakatning  podshohi  kam bag‘al 
o ‘tinchining  qizini  so ‘ratib  sovchi  yuboradi.  Shunda  qiz:  «Podshoning 
nim a  hunari  bor?  M en  hunarli  kishiga  tegam an»,  -  debdi.  Sovchilar: 
«D unyoda  podshohlikdan  ham  katta  hunar  boMadimi?  Podsho  barcha 
hunarli  fuqarolam ing  otasi  bo ‘ladi»,  -  debdilar.  Q iz  b o is a :  «M enga 
hunarlilam ing  otasi  kerak  emas,  hunarlikning  o ‘zi  kerak.  Zam on 
o'zgarishi  bilan  bugun  podsho  bo'Igan  kishi,  ertaga  taxtdan  surilib, 
tilanchi  b o ‘lib  qolishi  mumkin.  Podshohingizga  borib  ayting,  m enga
99

---

hunarini  k o ‘rsatsin,  undan  so 'n g   tegam an»,-  debdi.  Sovchilar  qaytib 
kelib,  b o ig a n   gapni  podshohga  so ‘zlabdilar.  A w a lig a   shohning 
achchig‘i  kelibdi  va  qizni  o ‘limga  buyurm oqchi  boMibdi.  S o‘ng  o ‘ziga 
kelib,  gilam   to ‘qishni  o ‘rganibdi.  Hatto  m am lakat  podshohlari  ham 
hunam i  qadrlaganlari  va  o'zig a  m unosib  kishilarni  hunarm andlar 
orasidan qidirganlarini  ushbu ertak m azm unidan bilib oldik.
K o‘rib  turganingizdek,  o ‘zbek  xalq  o g'zaki  ijodida  hunar  yuksak 
baholanadi,  bolaligidanoq  hunarga  m ehr  qo'y ib ,  hunarm and  b o ‘lib 
yetishgan  asar qahram onlari  faqat  m a’lum  bir  kasb  egasi  b o 'lib   qolm ay, 
balki  aqliy,  jism oniy  va  m a’naviy  yetuk,  barkam ol  shaxs  sifatida 
tasvirlanadi.
0 ‘zbek  xalq  pedagogikasida  xalq  amaliy  san ’ati  ustalarining  kasb- 
hunarlari  yuqori  baholanib,  yoshlam i  hunar  o'rganishga,  turli  kasb- 
hunar sohalariga qiziqtirishga  g ‘am xo‘rlik va boshchilik  qilishlari  kerak- 
ligi  uqtiriladi.  Shuningdek,  zam onam izning  barkam ol  yoshlari  ilmli, 
hunarli  b o ‘lishlari  bilan  birga  aql-idrokli,  fahm -farosatli,  m ohir  hunar­
mand  va ibratli  odob-axloq egasi  boMishi  zarurligi q a t’iy ta ’kidlanadi.
X alqim iz  hunar  egalarini 
qanchalik 
ardoqlagan  va  yuksak 
baholagan  b o ‘lsa,  axloqiy  yetuklik,  kasbga  hurm atni  ham   shunchalik 
yuqori  o ‘ringa  q o ‘ygan.  Xalq  amaliy  san ’atiga,  shu  orqali  hunar 
egallashga  qiziqishni  u y g ‘otish  axloqiy  tarbiya  bilan  u y g ‘unlikda  olib 
borilganligi  tufayli  diyorim izda  o ‘zbek  m adaniyatiga  ulkan  hissa 
q o ‘shgan  qanchadan-qancha  yirik  m utafakkirlar,  olim lar,  ilmu  fan, 
san’at va adabiyot nam oyondalari yetishib chiqqan.
Xalq  pedagogikasi  m anbalarida  berilishicha,  yoshlam i  hunarm and 
bo‘lishga  odatlantirish,  qiziqtirish,  yo'llash   va  undash  eng  avvalo 
oiladan  boshlanadi.  H unar  o ‘rgatish  orqali  axloqiy  tarbiyalash  ham 
a w a lo   oilada  keyinchalik  ta ’lim  m uassasalarida  davom   etadi.  Oiladagi 
kattalar  yoshlam i  hunar  o ‘rganishga  y o ‘naltirish,  ulam ing  hunam i 
egallayotganlarini  sinchiklab  kuzatib  borishi  va  m anzur  b o ‘lgan  ishlari 
uchun  rag ‘batlantirib,  maqtab,  m ukofatlab turishlari  haqida xalq pedago- 
gikasidan ju d a  k o ‘p  m a’lum otlam i  olish  mumkin.  Zero,  xalq  o 'tm ish ida 
aytilgan  axloq-odob,  hunar  haqidagi  fikrlam i  davr  elagidan  saralab 
o ‘tkazadi,  durdonalarini  ardoqlab,  kelajak  avlodga  uzatadi.  Demak,  xalq 
am aliy  sa n ’ati  nam unalari  yoshlarda  kasb-hunarga  m ehr  u y g ‘otish 
ham da  m ehnatsevarlik hissini  singdirish vositasi b o ‘lib qolaveradi.
0 ‘zbek  xalqining  teatr  va  m usiqa  san’ati  m a’naviy  m adaniyatda 
m uhim   o ‘rinni  egallaydi.  Turli  xalq  bayram lari  va  sayillarida,  to ‘y  va 
ziyofatlarda doim o om m aviy  xalq o ‘yinlari  sahnalashtirilgan,  askiyaboz-
100

---

lik,  qo ‘g ‘irchoq  teatri,  darboz,  sozanda-go‘yanda  va  m asxarabozlik 
san’ati  nam oyish  qilingan.  0 ‘zbek  xalq  teatri  m asxaraboz-qiziqchilar va 
qo‘g ‘irchoq  teatrlariga  b o ‘lingan  bo‘lib,  ularda  askiyaboz,  m uallaqchi, 
darboz,  nayrangboz  (fokuschi),  yog‘ochoyoq,  m asxaraboz,  qiziqchi, 
q o ‘g ‘irchoq  o ‘ynatuvchilar,  sozandalar ishtirok etishgan.
U lar 
boy 
zodagonlarning 
xasisligi, 
nopokligi, 
ta ’magirligi, 
m unofiqligini  ayovsiz fosh qilganlar.
M illiy  teatr  taraqqiyot  bosqichini  o ‘rganar  ekanmiz,  xalqim iz 
k o ‘ngli  zavq-shavqqa  to ‘lgan,  san’atni  qadrlaydigan,  yuksak  didli 
ekanligiga  yana  bir  bor  amin  boMamiz.  Zero,  «yuksak  badiiyat  va 
haqqoniylik,  ezgu  m aqsadlarga  xizmat  qilish  ruhi  bilan  sug'orilgan 
asarlar  yaratish  -   barcha  san ’at  turlari  kabi  bu  soha  uchun  ham  asosiy 
m ezon  bo‘lishi tabiiydir».42
M usiqa  m adaniyatida  xalq  ashulalari,  xalq  kuylari,  sozandachilik 
san’ati  rivojlangan.  Ilk  to ‘la  maqom  XVI  asrga  oid  Buxoro  «Shoshma- 
qomi»dir.  M aqom larning  asosiy  mazmuni  lirik  sevgi  va  didaktik 
she’rlardan  tashkil  topgan.  Hozirgacha  eng  sevimli  m aqom lar  Umar 
Hayyom,  Jom iy,  Rumiy,  Navoiy,  Bedil,  Ogahiy  kabi  klassik  shoirlar- 
ning asarlari  asosida  bastalangan.
M usiqa  haqida  Aflotun:  «M usiqa  insonlarni  tarbiyalashda  har 
qanday  o ‘zga  vositalardan  afzaldir.  Chunki  ohang  va  u yg ‘unlik  inson 
ruhi  va  ruhiyati  tom on  y o ‘l  topadi»,  -  degan  b o ‘lsa,  buyuk  boboka- 
lonimiz A lisher Navoiy:
«K.o‘ngil  xush  ohangdan  quvvat,  ruh  esa  xush  ovozdan  oziq  oladi»,
- deydi.
Q u r’oni  Karimdagi  suralar  ohangdor  ovoz  bilan,  qiroat  ila  o ‘qi!ishi 
ham yuqoridagi  fikrlar tasdig‘idir.
Bir  tabiatshunos  olim  um rining  oxirida  o ‘zining  she’riyatga, 
m usiqaga  ishtiyoqi  kam aygani  xususida kuyinib,  agar umrimni  qaytadan 
boshlash  nasib  qilganda,  har  haftada  laoqal  bir  marta  biroz  she’r o ‘qish, 
andak  m usiqa  tinglashni  qoida  qilib,  shu  y o ‘l  bilan  m iyam ning  tegishli 
qism larini  faol  holatda saqlab qolgan  bo‘lardim,  deb yozgandi.
S a’diy  Sheroziy  kuy  va  q o ‘shiqni  «Ruh  ozuqasi»  deb  bejiz  ayt- 
m agan.  Kishi  yaxshi  kuyni  tinglaganda,  jaholatdan  yiroqlashadi, 
m uhabbat,  sadoqat,  g o ‘zallik  kabi  yuksak  insoniy  his-tuyg‘ulami  qalban 
his etadi,  natijada did va nafosat tuyg‘usi  shakllanadi.
Shuningdek,  m usiqaning  inson  kayfiyati  va  sog‘ligiga  ta’siri 
beqiyosligi  bois  uning  tibbiyotda  qo ‘llanilishi  ko‘hna  tarixim izdan