Pedagogikanı oqıtıw metodikası

Pedagogikani izertlew metodlari: 
Ilim pa`n adamlardin` turmis mu`ta`jliklerin qandiriw za`ru`rliginen payda boladi. 
Beruniy. 
1. Pedagogika ha`m onin` pa`ni. 
Basqa ilimler siyaqli pedagogikada adamzat ja`miyetinin` mu`ta`jligi ta`siri sebepli payda 
boladi ha`m onin` menen birgelkte rawajlanip kiyatir. Usi tariyxiy rawajlaniwdin` na`tiyjesinde 
pedagogika ja`miyet qubilisi bolg`an ta`rbiya mashqalalari menen shug`illanatug`in ilim bolip 
qa`liplesti. Onin` o`zine ta`n pa`ni, u`yrenetug`in ob`ekti ju`zege keldi. 
Sonday eken pedagogika dep qanday ilimge aytamiz pedagogikanin` pa`ni ha`m 
u`yrenetug`in ob`ekti neden ibarat degen nizamli soraw tuwadi. 
Bul sorawlarg`a usi bu`gnge shekem shig`arilg`an pedagogika sabaqliqlarinda, oqiw 
qollanbalarinda, entsiklopediyalarda, jazilg`an miynetlerde ha`r tu`rli juwaplardi ushiratamiz. 
Ma`selen. Pedagogikaliq entsiklopediya. 
1. Pedagogika (ta`rbiya mag`liwmat ha`m oqitiwdi u`yrenetug`in teoriyaliq ha`m a`meliy 
ilimler jiyindisi) pa`nine pedagogika ta`rbiya protsessin niizamliqlarin qurilisin ha`m 
mexanizmlerin izertleydi, oqiw ta`rbiya protsessii sho`lkemlestiriwdin` teoriyasi menen 
metodikasin, onin` mazmunin printsipleri sho`lkemlestiriw tu`rleri, metodlari ha`m usillarin islep 
shig`adi, dep ta`rbiya berilgen. 
T.A.Il`inanin` 
2. Avtorlig`inda shiqqan pedagogika sabaqlarinda pedagogika uliwma tu`rde pedagogika 
ta`rbiya haqqindag`i ilim delingen. Oqiw ta`rbiya orinlarinda ja`miyet ta`repinen arnawli 
wa`killiklerge iye adamlar ta`repinen a`melge asrilatug`in ta`rbiyaliq xizmetke pedagogikanin` 
pa`ni dep ataladi degen pikir bildirilgen. 

---

Basqa pedagogika. 
3. Sabaqlig`inda pedagogika ilimi ha`r ta`repleme ha`m gormonikaliq rawajlang`an shaxsti 
qa`liplestiriw nizamlarin izertlewdin` ko`p jilliq na`tiyjesi, pedagogika pa`ni ja`miyettin` ayriqsha 
punktsiyasi sipatinda adamdi ta`rbiyalawdan ibarat dep ko`rsetilgen. 
Pedagogika o`zi bir avtor. 
1. Demek pedagogika pa`i o`sip kiyatirg`an jas a`wladti kamalg`a jetken insan etip 
ta`rbyailaw ushin ta`lim ta`rbiyanin` mazmunin uliwma namlqlarin ha`m a`melge asiriw jollarin 
u`yyreniwshi pa`n degen aniqlama berilgen. Pedagogika berilgen aniqoamalardin` ishnde (Insan 
shaxsin rawajlandriw menen qa`liplestiriw ma`nisin izertlew ha`m usi tiykarda arnawli 
sho`lkemlestirgen pedagogikaliq protsess sipatinda ta`rbiya teoriyasin ha`m metodikasin islep 
shig`iw pedagogika pa`ni esaplanadi) degen ta`rtipte ushirasadi. 
Joqaridag`i pikirlerdi juwmaqlap pedagogika ha`r ta`repleme rawajlang`an ha`m 
qa`liplesken shaxsti ta`rbiyalaw, oqitiw, mag`liwmatli etiw mashqalalarin ja`ne lnin` nizamliqlarin 
u`yrenetug`in ilim dep ta`rip beriw mu`mkin. 
Pedagogika pa`ni ug`iminin` ma`nisin duris tu`siniw ushin pedagogikanin` ob`ekti ha`m 
(pedagogikanin` pa`ni) tu`siniklerdin` br-birinen yirmailig`in biliw ku`ta` a`ru`r. 
Bilimlendiriw sistemasi ta`lim ta`rbiya protsessii pedagogikanin` izertlew ob`ekti 
esaplanadi. Pedagogikanin` pa`ni delingende ta`lim ta`rbiya protsessin bas sub`ekti ha`m ob`ekti 
mug`allim menen oqiwshi xizmetin bir bir menen baylansli o`z ara ta`siri ha`m ko`zde tutiladi. 
2. Ta`rbiya ja`miyetlik qubilis 
Ta`rbiya ja`miyet turmisin a`hmiyeti qublisi bolip ol o`zine eke ta`n bolg`an 
o`zgesheliklerge iye. Ha`r bir adamzat ja`miyettin` keleshegi ol ja`miyettegi o`sip kiyatirg`an jas 
a`wladdi qanday etip ta`rbiyalawg`a tikkeley baylanisli boladi. 
Jas a`wladti ta`rbiyalaw ja`miyetin` jasawi menen onin` rawajlaniwnin` za`ru`rli sha`rti 
esaplanadi. Adam balasnin` rawajlaniwi tek na`silge baylanisli bolmastan ja`miyettegi sotsialliq 
qatnasiqlarg`a ha`m ta`rbiyag`a baylanisli keshedi. 
Ja`miyettin` jedenli ag`zasi boliw ushin jas a`wlad uzaq jillar ta`rbiya mektebin o`tedi. 
Ha`r bir jan`a a`wlad o`zinin` u`lken a`wlattin` ornin basiw menen onin` turmis ta`jiriybelerin 
do`retken materialliq ha`m ruwxiy bayliqlarin tayin tu`rinde u`yrenip aldi, olardi o`z na`wbetinde 
ja`nede alg`a qaray rawajlandirdi. Sonliqtan jamiyet turmisinin` dan`qli o`tmishin baxitli bu`gingi 
ku`nin ha`m jarqin keleshegin ta`rbiyasiz ko`z aldimizg`a keltiriw qiyin. 
Ta`rbiya adamzat ja`miyetin barliq rawajlaniw basqishlarina da ta`n, ja`miyet ta`rbiyasiz 
bolmaydi. Ja`miyet ta`rbiyasiz o`mir su`riwden ha`m rawajlaniwdan toqtag`an bolar edi. 
Ja`miyetlik qubilis bolg`an ta`rbiyanin` usi ayirmashliqlar onin` adamzat ja`miyetin ma`ngilik 
joldasi ekenligin da`lilleydi. 
Bala du`n`yag`a keliw menen ta`rbiyag`a ha`m ta`rbiyashig`a mu`ta`j boladi. Ol kishkene 
waqitlarinda u`lkenlerdin` ja`rdemi arqasinda g`ana o`zin qorshap alg`an zatlar ha`m qubilislar 
menen qatnasiq isley aladi. Belgili jasqa jetkennen keyin alg`an biimi, turmis ta`jiriybesi, 
u`yengen miynet eplilik ja`ne ko`nlikpelerine tiykarlanip ja`miyetten material ha`m ruwxiy 
bayliqlarin jaratadi. Ja`miyettin` bunnan bilay rawajlaniwina belsene qatnasadi. 
Bunnan ta`rbiya ja`miyettin` rawajlaniwinda materialliq ha`m ruwxiy bayliqlardi islep 
shig`arwi u`zliksiz jetilistiriwde en` a`hmiyetli faktorlardan biri ekenligin ko`riwge boladi. 
Jas a`wlad ja`miyettegi tayin o`ndiriwshi ku`shler ha`m o`ndiris qatnasiqlar menen 
ushirasadi. Ja`miyettegi usi quramli qatnasiqlar sistemasina apariwi menen ol ta`rbiya arqali 
belgili ideyani siyasiy ha`m moralliq ko`z qarasti, a`dep-ikramliliq o`lshem menen qag`iydalardi 
o`zlestirip aladi. O`zi jasap turg`an ja`miyetteg turmisqa ha`m miynetke aldin puqta tayarliq 
ko`redi. 
3. Ta`rbiyanin` tariyxiy xarakteri. 
Jas a`wladti ta`rbiyalaw adamzat ja`miyetin barliq rawajlaniw da`wirinde a`melge asirlip 
kelindi. Biraq ha`r bir ja`miyet penen tariyxiyy da`wirdin` o`zine ilayiq ta`rbiya sistemasi 
qa`lplesti. Jas a`wlad sol ta`rbi sistemasi tiykarinda ja`miyettegi o`ndiris qatnasiqlarina muwapiq 
jasawg`a yretilip bariildi. Ja`miyettin` siyasiy ekonomikaliq du`zilisi ha`m onin` ideologiyasinin` 

---

o`zgriwi na`tiyjesinde ta`rbiyanin` maqseti menen waziypalarinda printsipleri menen mazmuninda 
itolkoy menen metodlarinda jan`a progressiv o`zgerisler ju`zege keldi. 
Ha`r bir da`wirler ja`ne ha`r tu`rli sharayatlarda uliwma adamzat ta`repinen toplang`an 
bilim bay turmis ha`m miynet ta`jiriybelerin jan`a a`wladqa u`yretiw a`disleri metodlari tu`rlishe 
boldi. Ta`rbiya payda bolg`an a`yyemgi da`wirlerden baslap bu`ginge shekem o`zgeriw menen 
jan`alaniwdin` rawajlaniw menen qa`liplesiwin uzaq mashaqatli jollarin ma`rdana basip o`tti. Bul 
qubilis ta`rbiyanin` tariyxiy rawajlaniw sipatin ko`rsetedi. 
4. Pedagogikanin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi 
Adamzat ja`miyetinin` payda boliwi menen adamlardin` turmisi miyneti ha`m o`z-ara 
qarim qatnasi protsessinde ta`rbiya payda boldi ta`rbiyanin` payda boliwina adamzat ja`miyetinin` 
ob`ektiv a`meliy za`ru`riyatlari insaniyattin` ku`ndelikli turmis talaplari ha`m ha`r tu`rli 
mu`ta`jlikleri sebep saldi. 
Xaliqlardin` negizinde ta`rbiya milliy bag`dar aldi. Ilgeri da`wirlerde xat sawat mektep 
bolmadi. Sonliqtan u`lken a`wlad o`zinen kishkene a`wladqa ko`rgenlerin esitkenlerin, bilgenlerin, 
jeke ha`m ja`miyetlik ta`rbiyaliq xizmetinde toplang`an ta`jiriybelerdi awizsha u`yretti, islep 
ko`rsetti. Usilayinsha balalardi turmisqa aralasiwg`a miynetke qatnasiwg`a bir qa`lipte ta`rbiyalap 
barildi. 
Na`tiyjede turmisliq bilim a`meliy ta`lim ta`rbiyaliq ta`jiriybelerdin` du`rdanasi-hal 
pedagogikasi qa`liplesti ha`m miyras sipatnda bizin` da`wirimizge kelip jetti. Xalq pedagogikasi 
ilimiy pedagogika payda bolg`ang`a shekem jas a`wladti ta`rbiyalap kamalg`a jetkiziwde birden-
bir ta`rbiya mektebi xizmetin atqardi. 
Isaniyattin` barliq urpag`i xaliq pedagogikasi mektebinde ta`lim ta`rbiya alip kamalg`a 
keldi. Toplang`an turmisliq bilimler ha`m ta`lim ta`rbiyaliq ta`iriybeler u`lken a`wladtan kishi 
a`wladqa awiz eki na`siyat qollanba spatnda miyras qaldirildi. 
Keyingi a`wlad ja`nede jetilistirip bayitip o`zinen son`g`i a`wladqa o`tkerip otirdi. Xaliq 
pedagogikasi bu`ginge shekem ilimiy menen janba -jan birgelikte jas a`wladti ta`rbiyalawda 
minsiz xizmet etip kiyatir. 
Ja`miyettin` rawajlaniwi insaniyattin` turmis, miynet ha`m o`z ara qariim qatnasiq 
ta`jiriybelerinin` bayiwi jas a`wladqa ta`lim ta`rbiya beriwdi ku`ta` quramalastirdi. Balalardi 
ta`rbiyalaw endi u`lkenlerden bay bilimli, ha`r ta`repleme ta`jiriybeni, ayriqsha sheberlikti, 
arnawli tayarliqti talap ett. 
Ta`rbiya beriw ka`sip o`nerge aylandi, jaziw oqiw, mektep, staz ha`m sha`kirt payda boldi. 
Pedagogikaliq bilim a`meliy ta`lim ta`rbiyaliq ta`jiriybeler jeterli toplang`an bir da`wirde xaliq 
pedagogikasi tiykarinda ilimiy pedagogika kelip shiqti. 
Basqa ilimler qatari ilimiy pedagogikani payda boliwi jas a`wladti keleshek turmisqa ha`m 
miynetke tabisli tayarlawg`a adamzat ja`miyetinin` ixtiyajin qandiriwg`a teoriyaliq a`meliy juap 
boldi. 
Sonnan beri pedagogika sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw haqqindag`i ilim sipatinda 
rawajlanip ha`m qa`liplesip kelmekte. Ta`rbiya haqqindag`i ilimiy pedagogika dep ataliwi bunnan 
ko`p a`sir burin payda boldi ha`m oni bunday dep ataw du`n`ya ju`zinde da`stu`rge ayylandi. 
“Pedagogika” so`zi grek tilinen kelip shiqqan bolip “payda” bada ha`m “gogos” jeteklewshi, 
yag`niy bizin`she bala jetelewshi degen ma`nisti bildiredi. 
A`yyemgi gretsiyada da`slepki waqitlari qul iyelerinin` blalarina qaraytug`in qullardi 
pedagoklar dep atag`an. Al olardin` atqarg`an waziypalarin pedagogikaliq xizmet dep esaplag`an. 
Onnan beri neshshe a`sirler o`tti. “Pedagogika” so`zinin` ma`nisi tu`pten o`zgerdi, mazmuni 
bayidi ha`m bu`gingi qollaniw da`rejesine jetti. 
Usilay etip pedagogika jas a`wladti “nege tayarlaw kerek” olardi “nege u`yretiw lazim” 
ha`m “qalay u`retiw za`ru`r degen sorawlarg`a juwap beretug`in ilim sipatiinda du`n`ya iliminen 
belgili orin aldi. Adamzat ja`miyetinde sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw oqitiw, 
mag`liwmatli etiw ha`m oni niizamliqlarin u`yreniw pedagogika iliminin` payina tiydi. 
Pedagogika rawajlaniw menen qa`liplesiwdin` uzaq tariyxiy qiyin mashaqatli a`m qarama 
qarsiliqli gu`res jollarn o`tip kiyatir. Ol ko`p waqitlar filosofiya iliminin` quraminda boldi. 

---

XIX a`sirde bir qatar ilimler o`z aldina bo`lek ilim bolip ayrila baslag`an waqitta 
pedagogikada filosofiyadan ajiralip, o`z aldina bo`leklenip ayirim ilim bolip jetisti. Pedagogika til,
filosofiya, etika, estetika, etnografiya, sotsiologiya, psixologiya, etnopsixologiya. Fol`klor ha`m 
basqa ilimler menen tig`iz baylanista rawajlanip kelmekte. 
Rus alimlari evropada pedagogikanin` rawajlaniw sag`asin Ital`ya pedagogi Vittorina da 
fel`tre Frantsiya alimi Frantsuz Rablenin miynetleri, al pedagogika ilimleri payda boliwin ulli shex 
pedagogi Ya.A. Kaminskiydin` ati menen baylanistiradi. 
Shig`ista Orayliq Aziyada pedagogikanin` payda boliwi to`rkinin du`n`ya ilim pa`ninde 
u`lken u`les qosip shig`ista, orayliq aziyanin` pu`tkil ja`ha`nge tanitqan ulli alim 
pedagogikalarimiz Xorezmli Ferganiy, Buxariy, Farabiy, Beruniy, Ibn-Sino ha`m basqalardin` 
miynetleri atlari menen baylanistirg`animiz duris boladi. 
Eger da`slep ilim pa`n ma`deniyati shig`ista orayliq aziyada rawajlang`an degen ilimiy 
tastiyiqlawg`a tiykarlansaq, joqaridag`i tilge aling`an Evropa ha`m orayliq aziya pedagog 
alimlarinin` du`n`ya ju`zi pedagogikasina qosqan u`lesine o`zlestirip ko`rsek ha`m jasag`an 
da`wirlerin salistirsaq onda pedagogika da`slep evropada emes al shig`ista orayliq aziyada payda 
bolg`an degen juwmaq shig`adi. 
Bug`an qatar da`liller keltiriw mu`mkin pedagogikaliq entsiklopedist alimlarmizdin` 
miynetleri sol da`wirlerde du`n`ya tillerine awdarilg`an ha`m du`n`ya ju`zine tarqalg`an. Evropa 
universitetlerine oqiw qollanbasi sipatinda qollanilg`an Evropa alimlari pedagogika tarawinda 
shig`armalar jaziwda bizin` danishpan pedagog babalarimizdin` miynetlerinen ken` paydalandi, 
ondag`i teoriyaliq ha`m a`meliy pikirlerdi teren`lestirdi ha`m rawajlandirdi. 
Ulli alimlarimizdin` bizin` da`wirimizge jetip kelgen ha`m jetip kelmegen pedagogikaliq 
miyraslari du`n`ya ju`zi pedagogikasin rawajlandiriwg`a ju`da` ku`shli ta`sir jasadi, milliy 
pedagogikamizdin` ataq abroyin, qa`dir qimbatin tag`ida asirdi. 
Olardin` ko`zge su`rme teberik etetug`in pedagogikaliq shig`armalari u`n`yanin` en` ataqli 
kitapxanalarinda bu`ginge shekem ko`zdin` qarashig`inday saqlanbaqta. 
Pedagogikaliq oylar en` da`slep bizin` eramizg`a shekem jasag`an qul iyelewshilik 
ja`miyetinin` ataqli filosof Ploton (469-399) Aristotel` (384-322) ha`m Dimokrattin` (460-370) 
miynetlerinde ushirasadi. Ol shig`armalarinda insandi ta`rbiyalaw ha`m kamalg`a keltiriw 
ma`seleleri so`z etilgen. Shig`is orayliq aziyanin` ulli oyshillari bul shig`armalardi qunt penen 
u`yrengen. 
Du`n`ya ju`zi pedagogikasi menen bizin` milliy pedagogikamizdin` payda boliwi 
rawajlaniwi ha`m qa`liplesiwinde pu`tkil ja`ha`nge tanilg`an shig`istin` orayliq aziyanin` ulli 
pedagog alimlari: 
Xorezmiy (780-850), Ferganiy IX a`sir Buxariy (810-869), Farabiy (873-950), Beruniy 
(973-1046), Ibn Sino (980-1037) Ulug`bek (1394-1449) ha`m basqalardin` jazg`an miynetleri 
pedagogikaliq xizmetleri ku`ta` salmaqli boldi. Olardin` shig`armalarinda pedagogikaliq 
metodologiyaliq ha`m uliwma mashqalalari milliy ta`lim-ta`rbyaiinn` maqseti ha`m waziypalari 
printsipleri ha`m mazmuni, tu`rleri usillari qurllari ha`m metodlari jo`ninde ha`zirgi da`irde de 
jemisli qollaniwg`a bolatug`in og`ada qimbatli pikirler a`meliy ken`esler bar. 
Sol zamanlarda do`retilgen “Kalila ha`m Damina” Kaykovustin` “Qabusnama” Nizamulig` 
“siyasatnama” Rushnayinama” Maxmut Qashqariydin` “Devoni lug`at it turk” Yusup Xas 
Hajiptin` “Qutatg`u bilik” Axmat Yugnakiydin` “Xivat ul Xaqoyiq” Alisher Navoiynin` “Maxbub 
ul-kulub” atli shig`armalarinda aldin`g`i pedagogikaliq ideyalar a`meliy ta`rbiyaliq ta`jiriybeler 
ha`r ta`repleme sa`wlelendirilgen. 
Du`n`yag`a ken` taralg`an shig`istin` orayliq aziyanin` ataqli oyshillardin` miynetleri batis 
Evropa oyshillarina ma`lim da`rejede tanis bolg`an olardi u`lgi tutqan o`zlerinin` do`retpelerinde 
ken` paydalang`an. Batista Oyaniw da`wirinen oyshillari Vittorino da Feptor (1378-1446) F.Rable 
(1494-1533) Angliya filosofi Dj. Lokk (1632-1704) XVIII a`sirdin` frantsuz ag`artiwshilari 
J.J.Russo (1717-1778), K.A.Gilvetsi (1715-1771), D.Didro (1713-1784) ha`m basqalar o`zlerinin` 
bala ta`biyati, ta`lim ta`rbiyanin` maqseti jollari qurallari tuwrali bahali pikirleri arqali 
pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasadi. 

---

Batis evropada pedagogikanin` ulli chex pedagogi Ya.A.Kaminskiydin` 1592-1670 ati 
menen baylanisli. Oni jazg`an “Ulli didaktika” (1632) atli kitabi birinshi ilimiy pedagogikaliq 
miynet esaplanadi. Sonday-aq pedagogikaliq oylardin` rawajlaniwinda, pedagogikanin` 
qa`liplesiwinde Shvetsariya pedagogi I.G.Pestapotsi (1746-1827) ha`m nemets pedagogi 
A.Distervektin ( (1790-1866) jazg`an miynetleri pedagogikaliq xizmeti u`lken a`hmiyetke iye 
boldi. 
Rossiyada oris demokratiyaliq pedagogikasin irge tasin qalawda V.G.Belinskiy (1811-
1848) 
A.I. 
Gertsen 
(1812-1870) 
N.G. 
GSherneshevskiy 
(1828-1889) 
ha`m 
V.A.Dovrolyubovlardin` 1(1836-1861) miynetleri ayriqsha boldi. 
Oris pedagogikasinin` rawajlaniwinda L.N.Tolstoy (1828-1910) N.I.Pereogov (1810-1881) 
ha`m basqalardin` shig`armalari pedagogikaliq xizmetleri belgili pop atqardi. A`sirise oris 
pedagogikasinin` atasi K.L.Uchinskiy pedagogikasinin` qa`liplesiwine ku`shli ta`sir jasadi, u`lken 
u`les qosti. “Adam ta`rbiya predmeti sipatinda g`ana tili” balalar du`n`yasi ha`m basqa 
kitaplardag`i bayan etilgen pedagogikaliq ideyalar metodikaliq ko`rsetpeler pedagogika iliminin` 
mazmunin ja`nede bayitti. 
XIX a`sirdin` aqiri ha`m XX a`sirdin` birinshi yariminda svoet pedagogikasi dep atalg`an 
oris koloniyaliq pedagogikasinin` rawajlaniwina N.K.Krupskaya (1869-1939), M.I.Kalinin (1875-
1946), A.V.Lunasharskiy (1875-1933), A.S.Makarenko (11888-1939) ha`m V.A.Suxomlinskiy 
(1918-1970) pedagogikaliq ideyalari menen islengen xizmetleri belgli orindi iyeledi. 
XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirde O`zbekstanda pedagogika iliminin` rawajlaniwinda 
Abdulla Abloniy (1879-1943) Saydrasul Aziziy (1866-1933) Saydaxmat Seydekiy (1864-1927) 
Korinizi Xojaev (1905-1971) A.Sharapatdinov (1898-1970) ha`m basqalar ashqan mektepleri, 
pedagogikaliq xizmetleri jazg`an miynetleri shig`arg`an sabaqlari menen metodikaliq 
qollanbalarinin` og`ada zor boldi. 
Qaraqalpaqstanda XIV-XV a`sirde pedagogikaliq oylardin` rawajlaniw tariyxi shayirlar 
Soppasli Sipira jirawdin`, Asan qayg`i Jiyrenshe sheshennin` ta`lim ta`rbiyaliq pikirleri menen 
baslanadi. Xaliq arasiinda shayir ha`m jiraw bolip tanilg`an Dospanbet penen Jiyen jirawdin` 
ta`lim ta`rbiyaliq ideyalari XVI-XVIII a`sirde Qraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardin` 
rawajlanwina zor ta`sir jasadi. 
XIX a`sir Qaraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardin` ku`shli rwajlaniw da`wiri bolip 
tariyxina kirdi. Sebebi bul da`wirde pedagogikaliq ideyalar bay Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, 
O`tesh ha`m basqalardin` a`debiy do`retpeleri payda boldi. XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` 
basinda shayirlar Omar Su`yirbek ha`m Abdiqa`dir Bekimbet ullarinin` a`debiy do`retpelerindegi 
ruwxiy ag`artiwshiliq ta`lim ta`rbiyaliq ko`z qaraslar Qaraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardi 
ja`nede bayitti ha`m rawajlandirdi. 
1917-1940 jillarindag`i S.Ma`jitovtin` (1869-1938) A.Muwsaevtin` (1880-1936) 
X.Axmetovtin` (1908-1932) K. Awezovtin` (1897-1940) a`debiy pedagogikaliq do`retpeleri 
jazg`an sabaqliqlari ha`m oqiw metodikaliq qollanbalari islengen pedagogikaliq ag`artiwshiliq 
xizmetleri Qaraqalpaqstandag`ii pedagogika ilimin joqari basqishqa ko`terdi. 
Juwmaqlap aytqanda ta`rbiya a`yyemgi waqitlarda pedagogikaliq oylrdin` baslamasi 
Ploton, Sokrat zamaninda xaliq pedagogikasi xaliqlar qa`liplesken da`wirde ilimiy pedagogika 
Shig`ista Orayliq Aziyada IX-XI a`sirde batista XVIII a`sirde payda bolip rawajlaniw menen 
qa`liplesiwdin` uzaq tariyxiy qarama qarsiliqli ha`m keskin gu`res jollarin basip o`tken bu`gingi 
ku`n da`rejesine jetti. 
Ilimiy pedagogika xaliq pedagogikasi tiykarinda payda bolip ha`m tariyxiy rawajlanip jas 
a`wladqa ta`lim-ta`rbiya beriwde adamzat ja`miyeti insaniyat ushin misli jol ko`rsetiwshi juldiz 
bolip xizmet etip kiyatir. 
Sonin` ushin pedagogika ilimin u`yreniw ushin ha`mme ushin a`sirese mug`allimler 
ta`rbiyashilar keleshekte pedagogikaliq ka`sipti iyelewdi a`rman etetug`in studentler ayriqsha 
a`hmiyetke iye. O`zinin` ta`jiriybesindegi jetiskenliklerdin` ilimiy-metodikaliq jaqtan teren` 
tu`siniw kemshiliklerd saplastriw oqitiw ta`rbiya jumislarin do`retiwshilik penen jobalastiriw 
ha`m jan`a pedagogikaliq texnologiyalardi qollap o`tiwde u`lken ja`rdem beredi. 
5. Pedagogikanin` tiykarg`i tu`sinikleri. 

---

Basqa ilimlerdey pedagogika ilimlerinde uliwma tu`siniklerge (kategoriyalarg`a) iye. 
Ilimiy uliwma basqa ha`m tiykarg`i tu`siniklerdi kategoriyalar dep ataw qabil etilgen. 
Pedagogikada bunday tiykarg`i tu`sinikler qatarina ta`rbiya, oqitiw ha`m mag`liwmat tu`sinikleri 
jatadi. 
Ta`rbiya:-Baspa so`zde, sonin` ishinde pedagogikaliq a`debiyatlarda ha`m adamlar 
arasinda ta`rbi tu`sinigi ken` ma`niste qollansa geyde tar ma`niste isletiledi. Ta`rbiya tu`sinigi ken` 
ma`niste qollang`anda ja`miyet qubilislardin` ta`biyat ha`diyselerinin` qorshap alg`al sotsialliq 
ha`m ta`biyiy ortaliqtin` ta`rbiyanin` ha`m adamnin` o`zine o`zi ko`rstetug`in ta`siri arqali 
shaxstin` qa`liplesiwi arqali pu`tin protsessii tu`siniledi. Bunday jag`dayda ha`m mag`liwmat 
tu`sinikleride ta`rbiya tu`siniginin` ishine kiredi. 
Ta`rbiya tu`sinigi tar ma`niste paydalang`anda adamlar ol ya bul sanali tu`rde alg`an bir 
maqsetti qa`liplestiriwge qaratilip arnawli sho`lkemlestirilgen xizmet ha`m shaxstin` rawajlaniwin 
basqariw protsessi na`zerde tutiladi. 
Pedagogika ilim sipatinda ta`rbiya tu`sinigin mine usi tar ma`nisinde u`yreniw menen 
shug`illanadi. 
Ta`rbiya menen oqitiw oqiwshi shaxsin ha`r ta`repleme u`a`lesikli rawajlaniwdi maqset 
etken bir pu`tin protsess bolip esaplanadi. Biz teoriyada awizsha ta`rbiya ha`m oqitiw dep aytqan 
menen a`melde olardi bir-birinen ajiratiw qiyin. Oqitiw arqali oqiwshilarg`a bilim beremiz 
insaniyliq qa`siyetlerdi rawajlandiramiz.
Ta`rbiya arqali oqiwshilarg`a uliwma insaniy ha`m milliy pa`ziyletlerdi qa`liplestiremiz. 
Ol insaniy sipatlar oqiwshilardin` bilim eplilik ha`m ko`nlikpelerdi tabisli islep aliwinn` tiykarg`i 
sha`rti bolip tabiladi. Oqiwshi shaxstin` sanali ha`m sistemali tu`rde u`ylesikli rwajlandiriwda 
maqset etken bir pu`tin protsesstin` uliwma insaniy milliy pa`ziyletlerdi milliy g`a`rezsizlik sana 
sezimdi ideologiyani xarakter menen erik qa`siyetlerdi minez quliq ko`nlikpe ha`m a`detlerdi 
qa`liplestiriwge qaratlg`an tamanina ta`rbiya delinedi ta`rbiya u`zliksiz xarakterge iye. 
Ta`rbiya protsessnde oqiwshilar uliwma insaniy ha`m milliy qa`diriyatlar haqqindag`i 
bilimlerdi o`zlestiredi. Ja`miyet ta`repinen adamlarg`a qoilatug`in talaplardi bilip is ha`rekettin` 
minez qulqin baqlawg`a ha`m bahalawg`a yrenedi ha`m o`zin-o`zi ta`rbiyalawg`a a`detlenedi. Bul 
oqiwshinin` ta`rbiya protsessinin` bas sub`ekti ha`m ob`ekti ekenliginen derek beredi. 
Oqitiw:-Oqitiw egende mug`allimnin` oqiwshilardi blim eplilik ko`nlikpeler menen 
qurallandriw ha`m oqiwshilardin` olardi o`zlestirip a`melde qollaw protsessi tu`siniledi. Oqiwshi 
sanali ha`m sistemali tu`rde ha`r ta`repleme u`ylesikli tu`rde rawajlaniwdi maqset etken bir pu`tin 
protsesstin` olardi bilim eplilik ko`nlikpe, du`n`yag`a ko`z-qaras penen qurallandiriwg`a, biliw 
ku`shlerin ha`m uqipliqlarin rawajlaniriwg`a qaratilg`an ta`repine oqitiw dep ataladi. 
Oqitiw protsessi mug`allim menen oqiwshilardin` birgeliktegi ten` huqiqli erkin jedelli 
ha`m do`retiwshilik xizmetinen quraladi. Sonliqtan oqitiw protsessi eki tamanlama protsess bolip 
esaplanadi. Mug`allimnin` xizmeti oqiwshilarg`a bilim beriwden, olardin` ha`r tu`rli oqiw islerine 
basshiliq etiwden, al oqiwshilardin` xizmeti bilimdi iyelewden mug`allim Bergen oqiw jumislarin 
orinlawdan ibarat boladi. Oqitiw oqiwshilardin` biliw ku`shlerin ha`m biliw uqipliqlarin 
rawajlandiriwg`a uliwma insaniy ha`m milliy pa`ziyletlerdi iyelewine ja`rdemlesedi. Bul 
oqitiwdin` ba`rqulla ta`rbiyalawshinin` sipatta bolatug`nin an`latadi. 
Mag`liwmat:- Mag`liwmat sistemalastrilg`an bilimlerdi olar menen baylanisli bolg`an 
biliw ha`m a`meliy xizmet usillarin ko`z qarasti insaniy sipatlardi o`zlestiriw protsessinin` 
na`tiyjesi esaplanadi mag`liwmat aliwda oqitiw jetekshi orin iyeleydi. Mag`liwmat adamnin` 
uliwma siyasiy arnawli tayarlig`inin` da`rejesin sistemali o`zlestirgen bilim eplilik 
ko`nlikpelerinin` ko`lemin ko`rsetedi. Alg`an mag`liwmat sipati ha`m da`rejesine qaray adamda 
du`n`yag`a belgili ko`z qaras insaniy pa`ziyletler qa`liplesken boladi. Usi ma`niste baslang`ish 
mag`liwmat tu`sinikleri qollarinadi. Mag`liwmatti oqiw orinlarinda emes o`z betinshe de aliw 
mu`mkin. 
6. Pedagogikaliq ilimler sistemasi. 
Pedagogika iliminin` rawajlaniwi menen onin` u`yrenetug`in pa`ninin` bo`limleri ko`beye 
basladi. Sol sebepli ui bo`limlerdin` ha`r bir qaysisin u`yrenetug`in pedagogika iliminin` ha`r tu`rli 
tarawlari kelip shiqti. 

---

Na`tiyjede oqitiw ha`m ta`rbiya mashqalalarin u`yrenetug`in pedagogikaliq ilimler 
sistemasi payda boldi. Pedagogikaliq ilimler sistemasi, o`zinin` maqsetin tarai a`m ilim izertlew 
metodlari arqali birlesken ayirim pedagogikaliq ilimler jiyindisinan quraladi. Pedagogikaliq 
ilimler sistemasina pedagogikanin` to`mendegi tarawlari kiredi. 
1. Mektepke shekemgi balalardi ta`rbiyalaw mashqalalarin u`yrenetug`in mektepke 
shekemgi pedagogika. 
2. Mektep jasindag`i balalardi ta`rbiyalaw oqitiw ha`m mag`liwmatl etiw u`yrenetug`in 
mektep pedagogikasi. 
3. Ta`rbiya oqitiw mag`liwmat beriwdin` uliwma nizamliliqlarn u`yrenetug`in uliwma 
pedagogika. 
4. Arnawli pedagogika a) qulag`i esitpeytug`in balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw ha`m 
mag`liwmatli etiw ma`selelerin u`yrenetug`in pedagogika, b) ko`zi ko`rmeytug`in balalardi 
ta`rbiyalaw, oqitiw mag`liwmat beriw ushin mashg`alalarin u`yrenetug`iin tiplolelogika, v) aqili 
jag`inan artta qalg`an balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw mag`liwmat beriw ma`selelerin u`yrenetug`in 
oligofopedagogika. 
5. Mekteptegi ayirim pa`nlerdi (ana tili, matematika, fizika, tariyx, geografiya ha`m t.b.) 
oqitiiwdin` o`zgeshelikleri menen nizamliqlarin u`yrenetug`in jeke metodikalar. 
6. Ta`rbiya ha`m pedagogika iliminin` payda boliw menen rawajlaniinin` u`yrenetug`in 
pedagogika tariyxi. 
7. Etnikaliq topardin` xaliiqtin` millettin` basqalarg`a qarag`anda bala ta`rbiyalawdag`i 
o`zine ta`n bolg`an o`zgesheliklerin u`yrenetug`in etnopedagogika. Bulardan basqa pedagogika 
iliminin` jan`a tarmaqlari qa`liplespekte. Olar qatarina shan`araq pedagogikasi, balalar ha`m jaslar 
aqaminin` pedagogikasi u`lkenler pedagogikasi, a`skeriy pedagogikasi, joqari mektep 
pedagogikasii, u`git na`siyat jumislari pedagogikasi, ma`deniy ag`artiw pedagogikasi, ka`sip o`ner 
ta`limi pedagogikasi salistirmali pedagogika, u`zliksiz ta`lim pedagogikasi t.b. 
Pedagogika iliminin` tarawlari bir-biri menen tig`iz baylanista tez pa`t penen rawajlanip 
barmaqta sonliqtan joqarida ati atalg`an pedagogika ilimlerinin` jan`a tarmaqlarda pedagogika 
ilimler sistemasinan o`zlerine ilayiqli orinli iyelewi ha`m basqa jan`a tarawlardin` kelip shig`iwi 
nizamli qubilis bolip tabiladi. 
7. Pedagogikanin` basqa ilimler menen baylanisi. 
Ja`miyet turmisinin` qublislari bir-biri menen ku`ta` tig`iz baylanista rawajlanadi. Sol 
sebepten ja`miyet turmisinin` ha`r tu`rli qubilislarin u`yrenetug`in ilimler de o`z ara jaqinnan 
baylanista boladi ha`m birgelikte rawajlanip baradi. Bul qubilis pedagogika iliminde tiyisli. 
Pedigogikanin` ja`miyet turmisi qubilislarin u`yrenetug`in basqa ilimler menen baylanisi ayriqsha 
a`hmiyetke iye o`ytkeni pedagogika basqa ilimlerdin` jan`aliqlarin jetilistiriw ha`m bekkemlew 
na`tiyjesinde o`zinde tez pa`t penen rawajlanadi. 
Pedigogika basqa ilimler menen baylanisti ku`sheytpey turip zaman talabina ilayiq 
rawajlaniw mu`mkin emes. Pedagogika birinshi gezekte ja`miyet ag`zasi bolg`an adam 
mashqalasin u`yrenetug`in ja`miyetlik ilimler menen tig`iz baylanisadi. Solardin` biri filosofiya 
ilimi. 
Joqarida pedagogika filosofiya iliminen bo`linip shig`ip o`z aldina ilim bolip jetilisti degen 
edik filosofiya ja`miyet, ta`biyat ha`m adam oylawi rawajlaniwinin` uliwma nizamliqlari haqqinda 
ilim sipatiinda pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasaydi. Sebebi pedagogikaliq 
teoriyalar filosofiyaliq konseptsiyalarg`a su`yenedi. Pedagogika filosofiyada tiykaranip 
pedagogikaliq protsessti nizamliqlardi ashadi, printsiplerin belgileydi. 
Salamat a`wladti ta`rbiyalap kamalg`a keltiriwin` ilimiy a`meliy- tiykarlarin islep shig`adi. 
Ja`miyetlik qubilis bolg`an teoriyanin` ma`nisin pedagogikaliq protsesstin` qarama-qarsilqlarin 
ha`reketke keltiriwshi ku`shlerin ilimiy tu`sindiriw mu`mkinshiliklerine iye boladi. Sotsiologiya 
tarawindag`i ilim izertlew jumislarin jan`aliqlarda pedagogikag`a u`lken ja`rdem beredi. 
Jas a`wladqa a`dep ikramliliq estetikaliq ta`rbiya beriw waiypalarin eshiwde pedagogika 
filosoifyanin` o`z betinshe tarawlarina aylang`an etika ha`m estetika ilimlerinin` na`tiyjelerin 
basshiliqqa aladi. A`sirese pedagogika G`pedagogika tariyxi menen jaqinnan baylanisqan 
pedagogika tariyxi pedagogikani adamzat ja`miyeti ta`repinen toplanilg`an bay pedagogikaliq 

---

miyraslar mnen tanstiradi olardi jan`a zaman talaina muwapiq sin ko`z benen toplawg`a ha`m 
olardan do`retiwshilik penen paydalaniwg`a ja`rdemlesedi. 
Pedagogikanin` psixologiya menen baylanisi ko`p da`irlerden berli da`stu`rge kirgen 
psixologiya 
adam 
psixikasin 
rawajlaniw 
nizamliqlarin 
u`yrense 
pedigogika 
shaxsti 
qa`liplestiriwde basshliqqa alinatug`in printsiplerdi na`tiyjeli ta`sir etiw usillarin qurallarin 
u`yrenedi. Pedagogika uliwma psixologiya menen birgelikte jas da`wirleri ha`m pedagogikaliq 
psixologiya menende baylanisad. Olar ha`r bir jas da`wirdegi balalardin` psixologiyaliq jaqtan 
rawajlaniw o`zgesheliklerin ballardi oqitiw menen ta`rbiyalawdi psixologiyaliq negizlerin aship 
beredi. 
Adamdi biologiyaliq evolyutsiyanin` na`tiyjesi sipatnda u`yreniw biologiya ilimlerinin` 
ob`ekti bolip esaplanadi uliwma ha`m jas da`wirler anatomiyasi menen fiziologiyasi biologiya bir 
taraw sipatinda o`sip kiyatirg`an bala denesinin` du`zilisin ha`m atqaratug`in xizmetin u`yrenedi. 
Ta`lim ta`rbiya protsessinde balanin` skleti menen bulshiq etlerin du`zilisi o`siwi menen 
rawajlaniwdag`i ilimiy mag`liwmatlar esapqa alinadi. Bul jag`day pedagogikanin` jas da`wirler 
anatomiyasi ha`m fiiologiyasi menen u`zliksiz baylaniista boliwin talap etedi. Fiziologiya 
pedagogika ushin ta`biyiy ilim tiykari bolip esaplanadi. 
Sonin` ushin pedagogika oris tan ulli fiziologlari I.M.Sechenov ha`m I.P. Pavlovtin` adam 
nerv psixologiyaliq rawajlaniwi psixik xizmettin` reflektorliq ta`biyat haqqindag`i rgeli ilimiy 
miynetlerine su`yenedi. I.P.Pavlovtin` 1 ha`m 2 signal sistemasi refleksler qozg`aliiwi ha`m 
toqtaliw protsessi bas miy qabig`inan analitikaliq sintetikaliq xizmeti analizatorlardin` roli ha`m 
basqa ta`limatlari pedagogika ushin og`ada bahali. 
Pedagogika meditsinaliq ilimler. Mektep gigienasi ha`m piliktori menen tig`iz baylanisqan. 
Gigiena balalardin` en sawlig`in qorg`aw ha`m bekkemlewdin` jag`daylari menen jollar 
haqqindag`i ilim “Pedagogika” gigiena ilimdegi materiallardan mektepte u`yde mektepten tis 
mekemelerde oqiwshilar ushin za`ru`rli jag`day jaratlip ha`m ku`ndelikli rejim du`ziw ushin 
paydalanadi. 
Pedagogika balalar keselliklerinin` aldin aliw ha`m oni emlew ma`seleleri menen 
shug`illanadi. Pedagogika pediator iliminin` jetiskenliklerin salamat a`wladti ta`rbiyalap jetistiriw 
ushin qolayli jag`daylar jaratiwda olardin` sharshawi menen keselleniwdin` aldin aliwg`a 
paydalanadi. Pedagogika ekonomika onin` bir tarawi xaliq bilimlendiriw ekonomikasi menen de 
tig`iz baylanisqan. Ekonomistlerdin` izertlewleri xaliq bilimlendiriwinin` joqari da`rejesi 
qa`niygenin` bilimdanlig`i a`meliy do`retiwshilik uqiiplig`i o`ndiristegi tabislardin` girewi 
ekenligin qatip keletug`inlg`in da`lilleydi. 
Ta`lim ta`rbiyada jan`a milliy pedagogikaliq texnologiyalardin` qollaniliwi jan`a milliy 
o`ndiris texnologiyalardin` payda boliwina ha`m rawajlanwina ku`shli ta`sir jasaytug`inlig`i 
aniqlandi. Mektepler akademiyaliq litseyler, ka`siplik kolledjler, qurilis olardin` oqiw materialliq 
bazasi klasslardag`i oqiwshilardin` sani. Oqitiwdi komp`yuterlestiriw internetten paydalaniw 
mug`allimge bolg`an talaplar ha`m basqa mashqalalar haqqindag`i ekonomikaliq mag`liwmatlar 
bilimlendiriw ma`selelerin sheshiwde pedagogika hawaday za`ru`r. 
Xaliqtin` jasaw ha`m jaylasiw jag`daylari tuwiliw ha`m o`liw jasi ko`ship qoniw mektepler 
qurilisi ha`m oni jaylastiriw ma`selesi mug`allim kadrlardi tayarlaw jo`nindegi demkoartyailiq 
mag`liwmatlarda pedagogika ushin u`lken a`meliy a`hymietke iye.