Pedagogikalıq pikir tariyxı hám mektep ámeliyatında oqıtıwshı sheberligi máseleleri. J o b a

Pedagogikalıq pikir tariyxı hám mektep ámeliyatında oqıtıwshı sheberligi máseleleri.
J O B A.

1. Kirisiw

2. Pedagogikalıq sheberlik haqqında túsinik.
3. Pedagogikalıq xızmettıń ózine tán ózgeshelikleri
4. Kásiplik bilim hám pedagogikalıq uqıplılıq
5.Áyyemgi dáwirlerden VII-ásirge shekemgi dáwirdegi ustaz, shákirt haqqında pedagogikalıq pikirler. Shıǵıs danıshpanlarınıń ustaz sheberligi haqqındaǵı pikirleri.
6. Áyyemgi Gretsiya hám Rim filosofları kásip hám sheberlik haqqında
7. Ya.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, A.S. Makarenkolar pedagogikalıq texnika hám pedagogikalıq sheberlik haqqında
P A Y D A L A N Ǵ A N Á D E B I Y A T L A R
1. N.N.Azizxodjaeva “Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat” Toshkent 2003 y.
2. R.J. Ishmuhámedov «Innovatsion texnologiya yordamida tálim samaradorligini oshirish yóllari» Toshkent 2004 y
3. U.Seytjanova , T. Esemuratova, A. Dosxodjaeva, G. Matmuratova «Pedagogikalıq sheberlik» Nókıs 2005 j.
4. U. Tolipov, M.Usmonboeva «Pedagogik texnologiyaning tadbiqiy asoslari» Toshkent 2006 y.
5. Z.Kurbaniyazova, T.T. Utebaev, J.S. Utepbergenov Pedagogik mahorat.Nókıs 2008 j
T A Y A N I Sh T Ú S I N I K L E R
Pedagogikalıq sheberlik, predmeti, maqseti, wazıypası, kasiplik bilim, kónlikpe, uqıplılıq, dóretiwshilik, ilimlerdı iyelew, aldıńǵı tájiriybelerdi qollanıw, ped texnika, sezgirlik, intuitsiya, dinamizm.
T E K S E R I W S O R A W L A R I .

Muǵallimniń sheberligi degende nenı túsinesiz ?

Ustazlıq kásipke qoyılatuǵın talaplar qanday?
Kásiplik bilim beriwde muǵallimniń sheberligi qalay baxalanadı?

K I R I S I W
Mámleketimizde ǵárezsizlik jıllarında ámelge asırılǵan reformalar túrli tarawlarda bir qansha alǵa ilgerilewshilikke alıp keldi. Sonıń ishinde bilimlendiriw tarawında da kóplegen unamlı ózgerisler júz berdi.
Mámleketimizdi bunnan bılayda rawajlandırıw baǵdarında qabıl etilgen Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 7 fevraldaǵı PF-4947 sanlı «Ózbekstan Respublikasın jánede rawajlandırıw boyınsha Haáreketler strategiyası haqqında»ǵı Pármanı 2017-2021 jıllarda mámleketimiz ekonomikasın, mádeniy-sociallıq potencialın bunnanda bılay rawajlandırıwdı názerde tutqan mámleketlik baǵdarlama esaplanadı.
Pármanda xalıqtı hám isbilermenlerdi oylandırıp kiyatırǵan aktual máselelerdi hár tárepleme úyreniw, hárekettegi nızamshılıq, huqıqtı qollaw ámeliyatı hám aldıńǵı shet el tájiriybesin analizlew, sonday aq keń jámáátshilik dodalawı nátiyjesinde islep shıǵılǵan 2017-2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń birinshi gezektegi bes baǵdarları boyınsha Háreketler strategiyası tastıyıqlansın dep kórsetilgen. Bul bes baǵdar tómendegilerdi óz ishine aladı: Mámleket hám jámiyet qurılısın bunnanda bılay jetilistiriw; Nızam ústinligin támiyinlew hám sud-huqıq sistemasın jánede reformalaw; Ekonomikanı jánede rawajlandırıw hám liberallastırıw; Sociallıq tarawdı rawajlandırıw; Qáwipsizlik, milletler ara tatıwlıq hám diniy keńpeyillikti támiyinlew, tereń oylanılǵan, óz-ara paydalı hám ámeliy ruxtaǵı sırtqı siyasat júritiw.
Pármanda Háreketler strategiyası bes basqıshta, elimizde jıllarǵa beriletuǵın atamalardan kelip shıǵıp, hár bir jıl boyınsha mámleketlik baǵdarlamalar qabıl etiw názerde tutılǵan túrde ámelge asırılıwı belgilengen.
Bul Pármannıń orınlanıwın qadaǵalawshı Milliy Komissiya hám tarawlar boyınsha birinshi gezektegi wazıypalardı ámelge asırıw boyınsha komissiyalar quramları tastıyıqlanǵan. Sonday aq Háreketler strategiyasın óz waqtında hám nátiyjeli ámelge asırıw barlıq mámleketlik hákimiyat hám basqarıw organları hámde olardıń basshı xızmetkerleriniń birinshi gezektegi wazıypası hám bas jónelisi esaplanadı dep kórsetilgen.
Háreketler strategiyası bes basqıshta, elimizde jıllarǵa beriletuǵın atamalardan kelip shıǵıp, hár bir jıl boyınsha mámleketlik baǵdarlamalar qabıl etiw názerde tutılǵan.
2017-2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń birinshi gezektegi bes baǵdarları boyınsha Háreketler strategiyası haqqındaǵı Pármannıń «Bilimlendiriw hám ilim tarawların rawajlandırıw» dep atalǵan bóliminde úzliksiz bilimlendiriw sistemasın jánede jetilistiriw, sıpatlı tálim xızmetleri imkaniyatların asırıw, miynet bazarınıń zamanagóy talaplarına muwapıq joqarı qániygeli kadrlar tayarlaw siyasatın dawam ettiriw názerde tutılǵan.
Bilimlendiriw mekemelerin qurıw, rekonstrukciya etiw hám kapital remontlaw, olardı zamanagóy oqıw hám laboratoriya áspapları, komp’yuter texnikası hám oqıw-metodikalıq qurılmalar menen támiyinlew arqalı olardıń materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew boyınsha maqsetli is-ilájların kóriw belgilengen.
Sonday aq mektepke shekemgi tálim mekemeleriniń tarmaǵın keńeytiw hám onda balalardıń hár tárepleme intellektual, estetikalıq hám fizikalıq jaqtan rawajlanıwı ushın shárt-sharayatlardı túpten jaqsılaw, balalardıń bul mekemeler menen tolıq támiyinleniwi, ondaǵı pedagog xızmetkerlerdiń qániygeligin úzliksiz asırıp barıw kózde tutılǵan.
Ulıwma orta bilimlendiriwdiń sıpatın túpkilikli jaqsılaw, shet tiller, informatika hám matematika, fizika, ximiya, biologiya hám t.b. áhmiyetli hám talap joqarı bolǵan pánlerdi tereńlestirilgen túrde oqıtıw, balalardı sport penen shuǵıllanıwǵa, olardı muzıka hám iskusstvoǵa qızıqtırıw maqsetinde balalar sport ob’ektlerin, balalar muzıka hám kórkem-óner mekteplerin qurıw, házirgi hárekettegilerin rekonstrukciya etiw názerde tutılǵan.
Kásip-óner kolledjleri oqıwshıların bazar ekonomikası hám jumıs beriwshilerdiń zárúrlikleri boyınsha qániygeler tayarlaw hám jumıs penen támiyinlew islerin jetilistiriw, tálim hám oqıtıw sıpatın bahalawdıń xalıqaralıq standartların engiziw tiykarında joqarǵı bilimlendiriw mekemeleri jumısınıń sıpatın hám nátiyjeliligin asırıw, joqarı oqıw orınlarına qabıllaw kvotaların basqıshpa-basqısh asırıp barıw belgilengen.
Sonday aq usı Párman menen ilimiy-izertlew hám innovaciyalıq jumıslardı xoshametlew, ilim hám innovaciya jetiskenliklerin ámeliyatqa engiziwdiń nátiyjeli mexanizmlerin jaratıw, joqarǵı oqıw orınları quramında qániygelestirilgen ilimiy-eksperimental laboratoriyalar, joqarı texnologiya orayları hám texnoparklerdi shólkemlestiriw kózde tutılǵan.
2017-2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń birinshi gezektegi bes baǵdarları boyınsha Háreketler strategiyası haqqındaǵı Pármanı elimiz xalıq xojalıǵı, sociallıq-mádeniy tarmaqlarınıń eń áhmiyetli esaplanǵan baǵdarlarınıń, sonıń ishinde bilimlendiriw tarawlarınıń tez pátler menen rawajlanıwına tiykar boları sózsiz.
Ózbekstan Respublikası oqıtıwshı kadrlarınıń mánawiy kelbetine, aqılıy dárejesine hám kásiplik sheberligine ayrıqsha juwapkershilik júklengen. Zamanagóy oqıtıwshı qanday bolıwı kerek? Ǵárezsizlikten keyin mashqala kóp ǵana alımlardıń, ziyalı xalıqtıń, hátteki, ata-analardıń dıqqat orayında boldı. Oqıtıwshılar ushın zamanagóy, házirgi kún talaplarına juwap bere alatuǵın metodikalıq hám oqıw qollanbaları, sabaqlıqlar jaratıla basladı. Lekin, bul mashqala boyınsha izleniwler, ilimiy-izertlewler házirgi kúnde de dawam etpekte. Házirgi kúndegi global ózgerisler, ilim-texnika hám xabar-kommunikaciya texnologiyalarınıń kún sayın rawajlanıp barıwı XXI ásir oqıtıwshısınan pedagogikalıq sheberlikti, pedagogikalıq-psixologiyalıq bilimlerdi, óz pánin tereń biliwıdi, siyasiy sawatlılıqtı, pikirlew sheńberi keń bolıwın talap etedi.
Bilimlendiriw shólkemlerinde iskerlik kórsetip kiyatırǵan oqıtıwshılar oqıtıw formalarınıń optimal dárejede dúziliwin, bárkamal shaxstı qáliplestiriw teoriyasın túrli jańa ideyalar menen bayıtıwdı puxta biliwıi lazım. “Kadrlar tayarlawdıń milliy dástúri” ideyaların ámeliyatta qollanıw, mámleketimiz bilimlendiriw sistemasında alıp barılıp atırǵan ózgerisler nátiyjesin támiyinlew bilimlendiriw shólkemlerinde iskerlik kórsetip atırǵan oqıtıwshı hám tárbiyashılardıń mánawiy kelbeti hám kásiplik sheberliklerine kóp tárepten baylanıslı.
Shaxstı hár tárepleme bárkamal insan dárejesinde tárbiyalaw júdá quramalı proces bolıp, áyyem zamanlardan berli bul iskerlikke jámiyettiń jetik adamları qaratılǵan. Bul jas áwlad tárbiyası, onıń mazmunı tek shaxs kamalatı emes, bálki jámiyet rawajlanıwın da belgilewde úlken áhmiyetke iye ekenligin ańlatadı. Usı tájiriybeler oqıtıw formalarında paydalanılatuǵın oqıtıw nızamlılıqları, principlerin dóretiwshilik penen qollanıwda, ilimiy biliwıge tiyisli ideyalar, teoriyalar, nızamlıqlardı ámeliyatqa usınıw áhmiyetli esaplanadı. Ásirese, áyyemnen ullı alımlar watanı bolıp kelgen Ózbekstanda jas áwlad tárbiyasi pútkilley basqasha mazmunǵa iye bolıwı anıq. Oqıtıwshı – Ózbekstannıń jarqın keleshegin qurıwshı, dúnyaǵa belgili oyshıl hám alımlardıń dawamshısı bolǵan jas áwlad tálim-tárbiyası ushın juwapker shaxslar. Solay eken, oqıtıwshınıń bul talaplarǵa muwapıq keliwshi kórinisi, onıń oqıwshılar, kásiplesler hám ata-analar ortasındaǵı abıray-itibarı házirgi zaman talaplarına say bolıwı shárt.
Oqıtıwshı bárkamal áwlad tálim-tárbiyası ushın juwapker shaxs bolıp, tek mánawiy mádeniyatı menen átiraptaǵılarǵa órnek bolıp qoymastan, sonıń menen birge, pedagogikalıq sheberlikti de kórsete alıwı, jetik oqıtıwshı sıpatında tájiriybeli kadrlardı tayarlaw, isine óziniń múnásip úlesin qosıwı zárúr.
Pedagogikalıq sheberlikke iye bolıw, oqıtıwshı ushın tálim-tárbiya nátiyjeliligin támiyinlewshi tiykar bolıp ǵana qalmastan, ol bir waqıttıń ózinde onıń jámiyettegi abıray- itibarın da asıradı, oqıwshılarǵa bolǵan húrmet júzege keledi.
Kásiplik sheberlikti asırıw jolında ámeliy háreketlerdi shólkemlestiriw pedagogikalıq iskerlikte jol qoyılǵan yaki qoyılıp atırǵan qátelerden uzaq bolıw, oqıwshılar, kásiplesler hám ata-analar menen múnásibette jaqsı nátiyjelerge erisiw imkaniyatın jaratadı.
Óz dáwirlerinde Abu Nasır Farabiy, Yusuf Xas Hajib, Saadiy Sheraziy, Abu Rayxan Beruniy, Abi Ali ibn Sino, Alisher Nawayı, Husayin Voiz Koshfiy, Abdulla Avloniy hám basqalar oqıtıwshılıq kásibi, onıń mashaqatları, sonday-aq oqıtıwshı shaxsında sáwleleniwi zárúr bolǵan sıpatlar haqqında qımbatlı maǵlıwmatlardı óz miynetlerinde qızǵın bayan etken. Pedagogikalıq procestiń áhmiyetin ańlamaǵan, balaǵa tereń húrmette bolmaǵan oqıtıwshı tálim-tárbiyada insan kamalatın támiyinlewshi pikirge de iye bolmaydı. Joqarı pedagogikalıq sheberlikke iye bolǵan oqıtıwshı balanı túsine alıwı, oǵan insansúyiwshilik múnásibette bolıwı, hár qanday pedagogikalıq jaǵdaydı durıs bahalawı, júzege keliwi múmkin bolǵan qarama-qarsılıqlardı óz waqtında sheshiwi, pedagogikalıq iskerlikte hámme waqıtta aldıńǵı, jámiyet rawajlanıwında da pedagogikalıq proceste oqıwshılar sanasına sińdirilip atırǵan iygilikli ideyalardı turmıs penen baylanıstıra alıwı lazım.
Bolajaq oqıtıwshı qániygeligi boyınsha bilimlerdi iyelew dawamında óziniń ádep-ikramlılıq ruwxıy dárejesin keńeytiredi, óz kásibi dógereginde ádep-ikram normalarına súyeniw ózgesheliklerin, onıń mazmunın ózlestiredi, muǵallim ádepliliginiń balanıń jeke basına tásirin ańlaw. Túrli jaǵdaylarda óz minez qulqın basqara alıw zárúrligin túsinip jetedi. Bir sóz benen aytqanda, pedagogikalıq sheberlikti oqıp hám kónlikpelerdi. Pedagogikalıq texnika elementlerin ózlestirip iyelep aladı.
Usıǵan baylanıslı Tashkent mámleketlik pedagogikalıq institutınıń oqıw rejesıne 1995-96 oqıw jılınan baslap «Pedagogikalıq sheberlik tiykarları» kursı barlıq fakul`tetler ushın májbúriy pán sıpatında oqıtıladı. Bul pán ushın oqıw rejesinde 50 saat kóleminde waqıt ajıratılıp. Onnan 24 saatı lektsiyaǵa, 12 saatı laboratoriyalıq sabaqqa, 15 saatı seminar sabaqlarǵa mólsherlengen.
«Pedagogikalıq sheberlik tiykarları» boyınsha oqıtılatuǵın lektsıyalar alıp barılıwı zárúr bolǵan izertlewler, izlenıwler, oqıtıwshı sheberliginiń mazmunı, onıń tiykarları, kásiplesler, ata-analar, oqıwshılar menen baylanıs hám qarım- qatnaslardıń baǵdarı, ózgesheligi, metodikası hám olardıń balanıń jeke basına qonǵan. Onıń sıpatlarına tásiri haqqındaǵı bilimler menen qurallandıradı. Sonday-aq studentlerdi oqıtıwshı xızmetindegi kásiplik sheberliginiń ornı, mánisi, pedagogikalıq xızmet dawamındaǵı baylanıs, qatnas mádeniyatı menen qatnasqa kirisiw metodikası menen, oqıtıwshı xızmetindegi texnıka, onıń sırları menen tanıstıradı.
Kurstı oqıtıw dawamında studentler menen alıp barılatuǵın ámeliy sabaqlar hám laboratoriyalıq islerde úyrengen bilimlerine muwapıq pedagikalıq shınıǵıwlar ótkeriledi. Bul bolajaq muǵallimde ámeliy kónlikpeler qáliplestirip barıwın támiyinlep, oqıtıwda pedagogikalıq sheberlik hám texnika tiykarların iyelewine xızmet etedi. Sonıń ushın ámeliy sabaqlardı ótkeriwde sóylew hám oylaw mádeniyatı tiykarları, pedagogikalıq usıllar hám baylanıstan durıs paydalanıw ózgesheliklerine sáykes shınıǵıwlar ótkeriwge ayrıqsha itibar beriledi.
Studentler menen birlikte túrli pedagogikalıq shárayatlar jaratıp, olardı real sharayattaǵıday orınlaw, pedagogikalıq máseleler sheshıw islerine, dóretiwshi shólkemlestiriwshi oyınlar jáne studentlerdiń dóretiwshiligin asırıwǵa jaratılǵan sharalarǵa ayrıqsha itibar beriledi hám olardı ámelde orınlawǵa tartıladı.
Pedagogikalıq sheberlik tiykarları kursın tolıq ózlestiriw menen bolajaq oqıtıwshılar mekteptegi praktika waqtında hámde instituttı pitkerip óz betinshe oqıtıwshılıq xızmetin baslaǵanlarında balalar hám eresekler jámaatinda ózlerin erkin tuta alıwdı úyrenedi.
Pedagogikalıq sheberlik bul hár bir tárbiyashınıń aldına úlken juwapkershilikti júkleydı,sebebı, bul tárbiya beriw jeke adamdı qáliplestiriw maqsetinde bir adamnıń ekinshi adamǵa tásir jasaytuǵın jámiyetlik qatnası bolıp esaplanadı. Muǵallim óz pánin oqıtıw bilim beriw jáne ol arqalı oqıwshını morallıq, estetikalıq hám ádep-ikramlılıq jaqtan tárbiyalaw máseleleri bul onıń aldına qoyǵan tiykarǵı maqsetleriniń biri boladı. Muǵallim óz oqıwshılarına bilim bergende onı oqıwshı ápiwayı qurǵaq qabıl etiwden saqlaw kerek , oǵan jetisiw ushın muǵallimge pedagogikalıq sheberlik, tájiriybe zárúr boladı. Óz maqsetin tolıq iske asırıw ushın pedagog bárháma izlenip barıw kerek. hár bir pedagog mekteptegi mádeniy jumıslardıń sheber shólkemlestiriwshisi, eń aldı menen eń jaqsı tárbiyashı bola alıwı kerek.
Sheber muǵallim bul óz jumısında naǵız ustazlıqta kórsetetuǵın adam. Muǵallim bul ekı jaqlama sheber adam:
1. Jeke adamnıń psıxologiyasın tereń biliwshi.
2. Oqıtıw menen tárbiyalaw usılların tereń ózlestirgen adam. Makarenko A.S. buzılǵan jaslardan haqıyqıy ómirdi súyiwshi, dóretiwshilik miynetti quwanısh retinde qabıl etetuǵın insanlardı jetilistirip ájayip tabıslarǵa eristi. Sheberlik -bul is hárekette kórinedi. Ol pedagogtıń joqarı nátiyjelerge erisetuǵın pedagogikalıq is –háreketiniń eń joqarǵı dárejesi menen anıqlanadı, yamasa oqıtıw menen joqarı hám turaqlı túrde jetilistirip barılatuǵın tárbıya óneri yáki bolmasa ilimiy bilimler sintezi, uqıp hám bilimler metodikalıq óner kónlikpeleri hám muǵallimniń jeke sanalı miyneti menen anıqlanadı. Bul jerde aldı menen pedagogikalıq sheberlikke anıqlama bergennen góre, sheberliktiń mánisi nelerden ibarat hám pedagogikalıq xızmettiń óziniń qanday ekenligine analiz beriw kerek.
Pedagogikalıq xızmettiń ózgesheligi. Hár qanday xızmettegi sıyaqlı pedagogikalıq xızmet tómendegi komponentlerdi óz ishine aladı: maqset, qural, ob`ekt, sub`ekt. Pedagogikalıq xızmettiń maqseti neden ibarat.
1.Muǵallimniń jumısınıń maqseti jámiyet tárepinen belgilenedi, yaǵnıy onıń maqseti oqıwshılar sanasın hár tárepleme rawajlanıwǵa baǵdarlanǵan bolıwı tiyis. Pedagogikalıq xızmetti áwladtıń sotsiyallıq dawam ettiriwshiligin ámelge asırıwǵa qolaylastırıladı. Pedagogikalıq jaǵdayǵa baylanıslı muǵallim maqsetten shıǵa otırıp wazıypanı ózi usınıwı kerek.
2. Muǵallimniń xızmeti basqa xızmetlerdi basqarıwshı xızmet bolıp, bul ózinshe bir oqıwshılardıń is háreketi nátiyjesinde payda bolatuǵın xızmet bolıp tabıladı.
3. Basqa adamnıń xızmetin basqarıwdıń quramalıǵı sonda, pedagogtıń maqseti hámme waqıt tárbiyalanıwshınıń keleshegine baǵdarlanǵan. Bul maqset oqıwshılarda sen biliwiń, islewiń, isley biliwi kerek dep talap etedi. Sonıń menen birge balalar tek ǵana búgingi kúnin oylap, búgingi kúnniń mashqalası menen jasaydı, al erteńgi kúnin oylamaydı. Bul nárse tárbiyanıń qıyınshılıǵınıń eń tiykarı bolıp esaplanadı. Pedagog búgingi kúnde jasap, keleshekti dúzedi. Bul álbette qıyın hám quramalı jaǵday. Pedagogikalıq miynettiń ózgeshelikleriniń biri sonnan ibarat Suxomlinskiydiń pikiri boyınsha ol kishkene adamdı saqlawı hám qorǵawı kerek. Bul ózine tán ózgeshelik muǵallimnen úlken pedagogikalıq sheberlikti talap etedi. Pedagogikalıq miynettiń ob`ekti adam. Jeke adam aqıl, sezim, erk, isenim, ózin-ózi tanıw uqsaǵan psixikalıq protsessler qáliplesedi. Pedagogikalıq xızmettiń ob`ektiniń ózgesheligi tómendegilerden turadı.
1. Adam tábiyattıń óli materiyalları emes, ol belsendi, qaytalanbaytuǵın jeke sıpatlarǵa ıye bolıp atırǵan waqıyalarǵa ózinshe qatnası hám túsinigi bar jaratılıs bolıp tabıladı. Adam óziniń maqsetı, motivi jeke minezine iye bolǵan pedagogikalıq protsesstiń qatnasıwshısı bolıp tabıladı. Solay etip pedagogikalıq xızmettiń ob`ekti bir waqıttıń ózinde onıń sub`ekti boladı.
2.Muǵallim bárháma ózgeretuǵın hám ósıwshı adam menen jumıs ıslesedı. Sonlıqtan oǵan qatıp qalǵan bir háreket penen qatnas jasawǵa bolmaydı. Bul júdá qospalı, turaqlı dóretiwshilikti izleniwdi talap etedi.
3. Pedagoglar menen birge balaǵa jas óspirimge, balaǵa onı qorshaǵan barlıq ómir tosınnan hám hár qıylı baǵdardaǵı háreketler tásir etedı. Sonlıqtan pedagogikalıq miynet barlıq tásirlerge ózgerisler engizip beriwi tiyis.
Sub`ekt- tárbiyalanıwshıǵa ortalıqtıń (mıs pedagogtıń, ata-ananıń jámááttiń) tásir jasawı. Tárbiyalanıwshıǵa tásir etiwdiń tiykarǵı quralı-muǵallimniń jeke bası onıń bilimi, uqıbı aqılı. Oqıwshılar muǵallimniń is háreketine, sóylew mádeniyatına bilimine , ádebine kiyiniw mádeniyatına h.t.b. itibar bergen halda muǵallimler menen qatnas jasawǵa háreket qıladı. Álbette muǵallim bunday jaǵdaylardı esten shıǵarmawı kerek. Tárbıyanıń baslı quralına hár qıylı is hárekettiń túrleri miynet qatnas oyın oqıw kiredi.
Pedagogikalıq xızmet pútin bir komponentten turadı. Ol pedagogika hám psixologıya, muǵallimniń is háreketindegi gumanistlik baǵdardı, kasiplik bilim hám uqıplıq, pedagogikalıq etika hám pedagogikalıq texnika boyınsha ilimiy bilimlerdi ózine sińdiredi. Muǵallim miynet xızmetiniń protsessinde óz isiniń haqıyqıy sheberi boladı. Pedagogikalıq sheberlik- bul bárinende burın mektep aldında turǵan siyasiy hám pedagogikalıq wazıypalarǵa muwapıq pedagogikalıq shárayatlardı tabıslı sheshiwge muǵallimdi shaqıratuǵın kásiplik bilim uqıplıq hám kónlikpelerdi iyelewi.
Muǵallim hadal, isker tabanlı reyimli bolıwı, bul qásiyetlerdi oqıwshıǵa sińdiriwi tiyis, ol sawatlı hám miynet súygısh adam bolıwı óziniń jumısın sheksiz súyiwi, balalarǵa ata-analarınday qatnas jasawı tiyis. V.A. Suxomlinskiy mektepte muǵallimniń miynetin awırsınatuǵın birde bir pedagogtıń bolmawı kerekligin ayttı.
Muǵallim adamdı súyetuǵın oǵada úlken talantqa hám óz miynetine bárinende burın onıń ruwxın sergekligin, aqılınıń anıqlılıǵın pikir júrgiziwiniń tazalıǵın, sezimler uǵımlılıǵın uzaq jıllar boyı saqlaytuǵın balalarǵa sheksız súyispenshilikti iyelewi kerek, al bunday sıpatlarsız pedagog miyneti azapqa aylanıp ketedi. Muǵallimniń óz miynetin hám balalardı súyiw qásiyetleri óz miynetiniń sheberi bolıwı ushın pedagogikalıq isbilermenlikti iyelew ushın imkaniyatlar jaratadı.
Kásiplik bilim. Sheber muǵallimniń baǵdarlanǵanlıǵınıń negizinde eki umtılıwshılıq- ózi oqıtatuǵın pánge qızıǵıwshılıq hám balalar menen múnásibette bolıw talapshańlıǵı turadı. Kásiplik bilim pedagogikalıq sheberliktiń teoriyalıq tiykari bolıp esaplanadı. Muǵallim ilimiy bilimler sistemasın túp-tıykarınan iyelewi kerek. Pedagogika psixologiya páni boyınsha bilimler pedagogikalıq sheberlikti ıyelewde úlken rol` oynaydı. Muǵallim jiyi- jiyi ózi oqıtatuǵın predmet boyınsha bilimlerdi tań qalarlıq dárejede iyelewi. Biraq onı oqıwshılarǵa jetkerip bere almawı múmkın. Ilim tıykarları boyınsha bılımge ıye bolǵanı menen ayırım muǵallımler klass penen baylanıs jasay almaydı. Balalar menen qarama-qarsılıq payda etedı, eregisedi. Bunıń bárlıǵı tárbiyashılıq uqıplılıq haqqında jeterli dárejede bilimlerdi ıyelemegenligınen derek beredı. Pedagogtıń kásiplik bilimi tiykarında pedagogikalıq uqıp prıntsipler hám qaǵıydalar qáliplesedi. Bul printsip hám qaǵıydalardı hár bir pedagog óz tájiriybesi tiykarında quraydı. Kásiplik bılım metodologiyalıq (rawajlanıwdıń, tárbiıyanıń nızamlılıǵı), teoriyalıq, metodikalıq, texnologiyalıq jaqtan qáliplesiwi kerek. Bunıń ushın rawajlanǵan kásiplik pikir júrgiziw, tańlay biliw, anıqlay biliw uqıbı kerek boladı.
Pedagogikalıq uqıplılıq. Pedagogikalıq sheberliktiń eń bir áhmiyetli elementiniń biri bul pedagogikalıq is-háreket uqıplılıq bolıp esaplanadı. Eń áhmiyetlisi jetekshi uqıplılıqtı tańlap alıwdan ibarat bolıp, olarsız muǵallim óz isiniń sheberi bola almaydı. Muǵallimniń kásiplik jumısınıń tabıslı bolıwı pedagogikalıq uqıplılıqlarǵa baylanıslı. Ol bir neshe komponentlerden turadı. Pedagogikalıq uqıplılıqtı bız shártli túrde úshke bólemız.
Jeke uqıplılıq, dıdaktikalıq uqıplılıq hám shólkemlestiriwshilik uqıplılıǵı.
Jeke uqıplılıq balalarǵa beyımlilikten baslanadı. Beyimlilik degende biz balaǵa súyıspenshilikti olar menen qarım-qatnasta bolıwdı, balalarǵa jaqsı tilekler aytıwdı túsinemız. Olarǵa júdá dıqqatlı hám názik sezimli bolıwı kerek. Uqıplılıq jáne bır komponentten yaǵnıy sabırlılıq hám ózin-ózi tuta biliwshilik. Muǵallim hár qanday jaǵdayda ózin sabırlı tutıwı, dıqqatlı bolıwı kerek, óz temperamentin basqara alıwı, minez-qulqın qadaǵalay biliwı hám olardı durıs paydalanıwdı yaddan shıǵarmawı kerek.
Didaktikalıq uqıplılıqqa túsindiriw, pikirdi anıq etip jetkerıw jatadı. Bunday uqıpqa iye muǵallimler qıyın materiyallardı ápiwayılastırıp, awırdı jeńillestirip oqıwshılardıń sanasına tolıq jetkerip bere aladı. Bunday jaǵdayda oqıwshınıń psixologıyasın esapqa alıwı kerek. Házirgi waqıtta hár qıylı ilimpazlardıń izertlewlerıne tiykarlana otırıp pedagogikalıq xızmettiń altı jetekshı uqıplılıǵın kórseiwi múmkin.
1.Kommunikativlik yaǵnıy adamlarǵa jaqsı til tabıwshılıqta qatnas jasay biliw uqıbı.
2. Pertseptıv kabilet-sezgirlik, empatıya, pedagogikalıq intuitsiya.
3.Erikli tásir jasaw hám logikalıq isendirıwge uqıplılıq.
4. Kúshli sezimge turaqlılıq, yaǵnıy ózin-ózi basqara biliw uqıplılıǵı.
5.Optimistlik boljaw uqıbı.
6.Dóretiwshilikke bolǵan uqıplılıq.
Hár bir muǵallim óziniń uqıbın tekseriwdi qatnas jasay biliw uqıbınan baslaw kerek. Sebebi balalar menen jaqsı til taba biliw hám qanaatlanıw sezimi óz kásibıne degen súyispenshilikti qorǵap qaladı. Uqıptı qorǵaw júdá quramalı sana ol tek kórgende esitkende payda bolmastan, al dıqqat awdarılǵan tárepke qaray qızıǵıwshılıq artqanda, sonday-aq maǵlıwmatlardı qayta ıslew boyınsha aqıldıń kúshli jumıs islewinde payda boladı. Baqlaw hám tájiriybeler islew adamdaǵı sezgirlik uqıbınıń rawajlanıwına tiykar boladı. Sheber bolıw degen sóz- bul pedagogikalıq protsesstıń barısın aldın ala boljaw. Bunda xesh qanday jasırın sır joq. V.A. Suxomlinskiydiń aytqanınday aldı menen bala júreginiń háreketin biliw kerek .
Dinamizm- bul isendiriw hám biylep alıw uqıbı, bul ishki energiya tásir etiw háreketleriniń hár qıylı jańasha usılı. Dinamizm kúshli sezimtallıq turaqlılıq penen baylanıslı. Pedagogtıń ózin-ózi basqara biliwi kúshli sezimtallıq turaqlılıǵın keltirip shıǵaradı hám ol hár qanday jaǵdaylarda ózin-ózi basqara alıwına múmkınshilik beredı.
Optimistlik boljay biliwshilik jetekshi kásiplik pedagogikalıq uqıplılıqtıń baslawshısı bolıp tabıladı. Optimizm – bul keleshekke isenıw, tabısqa iseniw, kewil xoshlıq.
Pedagogikalıq texnika muǵallımlerge oqıwshılarǵa hám olardıń ata-anaları menen qatnas jasaǵanda durıs jol-joba kórsetiw múmkinshiligin bildiredi. Balalar menen ádepli, sıpayı qatnas jasaw, sózlerdiń aytılıwı, mimikanı, qol háreketin durıs tańlawdıń barlıǵı pedagogikalıq texnika túsinigine kiredi. A.S. Makarenkonıń kórsetiwi boyınsha ( beri kel degen sózdi 15-20 túrli dawıs penen aytıp úyrengende bet álpetinde denesinde hám dawısında 20 túrli biliner-bilinbes ózgerislerdi islep úyrengennen keyin ol haqıyqıy sheber bolǵan. A.S. Makarenkonıń aytıwı boyınsha pedagogikalıq texnika bul dawıs basshılıq etiw iskusstvosı kóz-qarastan paydalanıw sheberligi degen sóz.
Pedagogikalıq jaǵday hám pedagogikalıq másele. Pedagogikalıq másele bul pedagogikalıq sheberliktiń tiykarǵı dárejesi onı sheshıw pedagogtıń kásiplik dárejesin kórsetedi. Pedagogikalıq másele bul payda bolǵan pedagogikalıq sitwatsiyanı túsiniw hám sheshiw jańa dárejege jetkeriw bolıp esaplanadı. Barlıq pedagogikalıq xızmet pedagogikalıq jaǵdaylardıń dizbeginen turadı. Olarǵa muǵallimler hám oqıwshılar tárepinen oylamaǵan jerde hám arnawlı túrde dúziledi.
Oqıw baslandı deyik. Klassqa keshikken oqıwshı kirip keldi. Bul pedagogikalıq jaǵday úyge tapsırmanı tekseriw bir neshe oqıwshılar sabaqqa tayarlanbay kelgen- bulda sitwatsıya h.t.b. Bul barlıq waqıtta konfliktti ( kelispewshilikti) payda etpeydi. Biraq kútilgen nárse menen haqıyqatlıq arasındaǵı qarama-qarsılıq keltirip shıǵaradı. Bul pedagogikalıq jaǵdaydı muǵallım túsinedi hám ózi ushın máseleni payda etedi. Strategiyalıq hárakterde ( oqıwshılarda juwapkershilikti, shólkemleskenlik sezimlerdi qalay tárbiyalaw) taktikalıq xárakterde ( bilimdi esapqa alıw hám tekseriw quralların islep shıǵıw, sabaqtı biliw iskerligin jetilistiriw) pedagogikalıq jaǵdayda ( oqımaǵanlardı, keshikkenlerdi sabaq waqtında basqa jaqqa kewil bólgenlerdi qalay etip esapqa alıwǵa boladı. Bul jerde muǵallimiıń sheberligi hár qanday pedagogikalıq jaǵdaydı máselelerge aylandıra bılıw uqıbında kórinedi.
Solay etıp pedagogikalıq xızmeti durıs baǵdarda basqarılǵan jaǵdayda ǵana hár qanday sitwatsiya máselege aylanıwı múmkin. Másele bir neshe sheshimge iye bolıwı múmkin. Jaqsı nátiyjege erisiw muǵallimniń bilimine, qabiletine, texnikanı iyelewıne baylanıslı boladı
Xalqımızdıń ótmishin qansha bilsek, úyrensek, házirgi ómirimizdi turmıs tárizimizdi sonsha tuwrı hám anıq túsinip jetemiz.
Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken kúnnen baslap-aq ótken qısqa waqıt ishinde ózbek, qaraqalpaq xalqı siyasiy ekonomikalıq hám mádeni tarawlarda úlken jetiskenliklerge eristi. Óz tariyxında jańasha oylaw tiykarında erısken ata-babalar qaldırǵan bay mádeniy ruwxıy miyrastı úyreniwge miyassar boldı, milliy mádeniyatımız qayta tiklendi, Respublikamızda ilim, pán, solardan pedagogika páni jańa rawajlanıwǵa kóterildi hám basqa da isler ámelge asırılmaqta.
Orta Azıyada áyyemgi hám qulshılıq dáwirlerde bala tárbiyasında násiyat, májbúrlew, qorqıtıw hám basqa da usıllardan paydalanǵan. Bul usıllar balanıń isine baha beriw nátiyjesinde túsindiriw isleri jeke hám topar túrinde ámelge asırılǵan.
B.á.sh. úsh mıńıńshı jıllardan baslap b.á.sh VI ásirlerge shekemgi jámiyetlik tariyxıy turmıstı óz ishine alatuǵın zaratushtra dininiń «Avesto» tilinde jaratılǵan kitaplarınıń jámi «Avesto» tariyxta úlken áhmiyetke iye. Ol óz dáwiriniń mádeniy ilimiy baǵdarın belgilep berdi hám xalıqtıń sotsıyal siyasiy dizimin, úrp-ádetin, tálım -tárbiya sıyaqlı bir qatar máselelerdi ashıp berdi. «Avesto» adamlardı tárbiyalawdaǵı maqset olardı jaqsılıq etiwge úyretiw hám turmıstaǵı jaqsı islerdi rawajlandırıw dep belgilegen. Bul ushın adamlar sıylasıqlı. Jaqsı mámile, qayır saqawatlı, miynet súygish bolıwı kerek.
Kitapta aqıllı bolıw, ilimlerdi úyreniw ustazlardan tálim alıw arqalı ámelge asadı. Bilimli ustazlardıń jaslarǵa aqıl tárbiyasın beriwde xızmeti ullı degen kóz-qaraslar orın alǵan. Ustazlıq etiw ushın tereń bilim, tájiriybe, al shákirt bolıw ushın úyreniwge qábiletlilik kerek ekenligi aytılǵan. Ustaz bolıw, belgili bir ilimler tarawınan tálim beriw úlken pedagogikalıq uqıplılıqtı hám tájirıybelilikti talap etedi dep bayanlanılǵan.
Arab xalqınıń ullı oyshıl danıshpanı. Siyasıy isker Muhammed Ibn Abdulla islam dinine ol «Qurandı hám bunnan keyini kiyeli derek, danalıq sózler altı mıńnan aslam «Hádis» lerdi jarattı».
Payǵambar óziniń bir hádisinde Ibadat pázıyletlerinen góre ilım pázıyletleri maǵan súykimlirek degen edi. Bul jerde dinge pútkil berilip sıyınıwshılıqtan góre ilimge qızıǵıw. Ilim sırların úyreniwdi áhmiyetli dep esaplaǵan. Sebebi ilim jámiyetlik rawajlanıwdı támiyinlewshi faktorlardıń biri, xalıqqa baxıt jolın silteytuǵin shamshıraq dep kórsetti. Bir saat ilim úyreniw túni menen namaz oqıp shıqqannan abzaldur. Bir kún ilim úyreniw úsh ay oraza tutqannan jaqsıdur dep insanlar ushın zárúr nárse Alla ushın ilim úyreniw, duńya sırların biliwdi áhmiyetli dep kórsetti. Bul máselede ustaz-ulamalardıń atqaratuǵın xızmeti úlken ekenligin túsindirdi. Ilim joq bolmaydı. Onıń keltiretuǵın paydası áwladlar ushın da jaramlı hám bárqulla dawam etiwshi qubılıs.
Pútkil dúńya júzine dańqı jayılǵan alım-oyshıllar Rudaki. Farabiy, Beruniy, Ibn-Sino, Yusuf Xos Xojib. A.Yugnakiy. X.A.Yassawiy h.t.b. ózleriniń tálim-tárbiyalıq hám dóretiwshilik jumısların alıp bardı. Olar tárbiyashı ustazlar, muǵallimlerdıń xızmet sheberligi haqqında jaqsı pikirlerin ayttı. Farabiy muǵallim ushın tálım-tárbiya júrgiziw usılı kóp ekenligin, bunıń eki túri: 1. Túsindirıw. Májbúrlep, shara kóriw baslı usıllar ekenligin eskertedi. Jaslarǵa bilimdi túsindırgende olardıń yadlap alıwı emes, al izbe-izligin saqlap. Belgili bir baylanıslar boyınsha yadta tolıqtırıp uǵıwı zárúr dedi. Muǵallim shákirtine qatnasta qatal, yaki kútá bosań bolmawı kerek, sebebi oǵada qabıl bolıw oqıwshılardıń muǵallimge degen jek kóriwshiligin tuwdıradı. Al júdá bosańlıq ustazǵa hám ol oqıtıp atırǵan pánge mensinbewshiligin payda etedi.
Beruniy ilimniń payda bolıwı hám onıń wazıypaları máselesinde tereń pikirler bayanlap Ilim túrlerin adamlardıń tirishilik turmısındaǵı zárúrlikleri duńyaǵa keltiredi dep jazadı. Jaslar ilimniń tabısların ózlestirip, ilimdi taǵıda rawajlandırıwı hám izgi áwladlarǵa úyretiwi kerek dedi. Sol sebepli ilim úyretıwde ustazlardıń roli úlken ekenligin, onıń jetik bilimli adamlar bolıwı, eger ustaz tereń bilimli bolmasa, shákirtleride ilim tarawında shala sawat bolatuǵının eskertip: muǵallim qanday bolsa oqıwshısıda sonday boladı-dedi. Onıń pikirinshe: Bilim qaytalaw hám tákirarlawdıń jemisi.
Ibn Sinonıń tálim-tárbıya haqqındaǵı kóz-qaraslari (980-1037) Orta Aziya xalıqlarınıń pedagogikasınıń rawajlanıw tariyxında úlken orınǵa iye. Ibn Sina Oqıtıwshı balalarǵa tálim bermesten aldın olardıń minez-qulqın úyreniwi hám bilimlerin tekserıwı kerek. Dáslep ol oqıwshınıń nege qızıǵatuǵınlıǵın tekserip soń oǵan óner yamasa bilim túin usınıwı kerek dep kórsetti. Tárbiyashı rasgóy, ádil, taza kiyinetuǵın hám biliw zárúrligin atqaradı. Ol jas áwladtı oqıtıwda hám tárbiyalawda aldına bir qansha talaplar qoyadı. Onıń pikirinshe: 1 Tárbiyashı balalar menen sáwbette tómenshik bolıwı kerek.
2. Muǵallim oqıwshılar tálimdi qalay ózlestirip atırǵanın baqlap barıw kerek.
3 Oqıtıw protsessinde muǵallim hár qıylı usıllardı qollanıwı kerek.
4 Tárbiyashı oqıwshınıń este saqlawı hám basqa qábiletlerin biliwi kerek.
5 Tárbiyashı balalardı tárbiyalawda tiyisli sharalardı kóriwi, ótkenlerdi tákirarlawdı májbúr etiw arqalı olardı pánge qızıqtırıw kerek. 6 tárbiyashı óz pikirin bayan etıwden aldın máselenıń mánisine ózi túsinip alıwı keyin onı qısqa anıq etip, ádebiy tilde túsindiriwi kerek. Kóp sóylemewi kerek, dep túsindiredi.
Ullı oyshıl A.Nawayı jaslarǵa tereń bilim beriwde muǵallimler hám ustazlardıń ózleri bilimli tárbiyalı bolıwı kerek deydi. Bir kúshli adam bir jas balanı saqlawǵa ázzilik etedi. Oqıtıwshı bolsa bir waqıtta ilim hám ádep úyretedi. Eger, shákirt patshalıqqa erisse de muǵallimge qullıq qılsa arzıydı. Tárbiya hám bilim ata-ana hám oqıtıwshı tárepinen beriliwi kerek dep aytadı.
Gretsiya hám Rim filosofları pedagogikalıq kásip ilim bilim hám sheberlik haqqında áyyemgi Gretsiya hám Rim mámleketlerinde pedagogikalıq teoriya pedagogika filosofiyanıń bir ajıralmas bólimi sıpatında rawajlandı. Sokrat Platon Demokrit Aristotel`, h.t.b. danıshpanlardıń miynetleri ideyaları áhmiyetli orındı iyeledi. Bul alım danıshpanlar tálim tárbiya teorıyasın jarattı. Sokrat b.e.sh. 469 jıl Afinada tuwıladı. Ol haqıyqattı báseki arqalı. Gúrrıńlesiw jolı menen biliw, ańlaw múmkın degen ideyanı ilgeri súredi. Ol usınıs etken bul pikir óz dáwirinde ǴSokrat metodı dep atalǵan. Sokrattıń tálimatı boyınsha insan eń dáslep ádep dárejesi, insan ushın áhmiyetli bolǵan pazıyletlerdi iyelep alıwı kerek. Insan bunday ádep ikramlılıq pazıyletlerdi ilim pán tálim arqalı úyrenedi. Ónerden jaqsıraq ilimnen ullı nárse joq dep adamlardıń ilim úyreniwine, óner biliwine úlken áhmiyet beredi.
Platon. Gretsiyanıń ataqlı filosofı ol b.e.sh. 428 jıl Afına qalasında aristokrat shańaraǵında duńyaǵa keledi. Platon 388 jılları óziniń filosofiyalıq mektebin dúzedi. Mektepti Afina qaharmanı Akademiya húrmetine ǴAkademiya dep ataydı hám ilimiy islerin dawam etedi. Platonnıń pikirinshe úlkenlerdiń balalarǵa kórsetken tásiri balalarda ádep-ikramlılıq sıpatlarınıń payda bolıwında kórinedi. Tásir etiw-kishi jastaǵı balalardı tárbiyalawdıń tiykarı bolıp esaplanadı,-dep kórsetedi. Kishi jastaǵı balalar zawıqlanıw qayǵırıw arqalı jaqsılıq hám baxıt haqqındaǵı túsinikke iye boladı. Platon quralı dep esaplaydı.
Demokrit. (b.e.sh. 460-370) filosofıya, dóretip, insan shaxsınıń qáliplesiwiniń onıń tábiyatı hám matematika oyın ádebiy shıǵarmalar oqıp berıwdi ápsana ertekler aytıp beriwdi tárbiya, fizika, bialogiya, meditsina, psixologiya, sanaatqa baylanıslı shıǵarmalar tárbiyasına baylanıslı dep esaplaydı. Eger insan oqımasa sheberlik hám danıshpanlıqqa erise almaydı. Insan shınıǵıw, jumıs islew arqalı er jetedı. Jaslarǵa aqıl parasatlılıq, úlkenlerge danalıq tán. Aqıl parasattı olarǵa tábiyat baǵıshlaydı-degen pikirdi alǵa súredi.
Demokrit balalarǵa úlgi bolıw, sóz arqalı tásir etiw, isendiriw hám dáliller menen tárbiyalawǵa olardı miynet etiwge ádetlendiriwge úlken áhmiyet beredi.
Aristotel` Áyyemgi Gretsiya filosofı b.á.sh. 384 -322 j jasaǵan.
Aristotel` 20-jıl dawamında Afina qalasında Platon Akademiyasında tálim aladı 343 jılı Makedoniya taxtınıń iyesi Aleksandr Makedonskiydiń tárbiyashısı bolıp xızmet etedi
355 jılı Afinada Likey atındaǵı mektepti shólkemlestiredi. Ol bialogiya logika filosofiya etika matematika psixologiya tarawları boyınsha birneshe shıǵarmalar dóretti. Ol jaratqan ilimiy dóretpeler antik dúńyanıń eń ullı jemısı sıpatında ruwxıy mádeniyattıń rawajlanwında zárurli áhmietke iye boladı.
Aristotel` óziniń ádep-ikramlılıqqa arnalǵan shıǵarmalarında insandı hár tárepleme rawajlandıriwda aqıl hám yadtıń áhmiyetin aytıp ótedi Jasın esapqa alǵan halda fizikalıq ádep-ikramlılıq hám aqıl tárbiyasın birgelikli ámelge asırıw kerekligin aytadı.
Kvintilmon Áyyemgi Rimde jasaǵan. Ol oqıtıwshılardı óz qániygeligi boyınsha tereń bilimge iye bolıwların talap etti. Ol: «qálbi jasalma isenim menen tolǵan tek ǵana ózlerin alım dep bilgen adamlardan jamanı joq»-dep kórsetti. Balalar tárbiyası haqqında bir qansha pikirlerin atap kórsetedi. Balalar menen úzliksiz ráwishte túrli qızıqlı ráwishte túrli qızıqlı shınıǵıwlar shólkemlestiriw lazım. Jas balanı maqtaw menen kewilin kóteriw marapatlaw sıylıqlaw tárbiyada dóretiwshilik iskerligin rawajlandırıw zárúr.
Kvintilmon tálimde kórgizbelilikke úlken itibar qaratadı, tálimde izbe-izlilik hám baylanıslılıq bolıwdı talap etedi. Onıń pikirinshe balaǵa kóp nárseni úyreniwge májbúr qılmaw kerek, biraq bilgenin bekkemlew kerek. Balanıń oylawı bekkem, ádebiy sóylewge iye bolıwı kerek. Balalarda bul kónlikpeni mektepke shekemgi jastan balalardı rawajlandırıw zárúr dep kórsetedi.