Pedagogikaliq instituti fizika-matematika fakulteti «informatikani woqitiw metodikasi» kafedrasi

§. Kompyuter tarmaqlarining texnikaliq taminleniwi. Tarmaq  

komponentalari. 

                                                         Xab (HUB) 

Suwretde  Mini  Ethernet    10  Mbit/5x  RJ-45  korsetilgen.  Soning  menen  birge  xabdi 

konsentrator ham bolistiriwshi  delinedi. 

Julduz formali qurilgan tarmaqda ol  markeziy  punk  boladi. 

Xabding  har bir portinan jumishshi stansiyalarga kabel alip baradi. Natiyjede  juldizga 

uxap  payda boladi. 

                          

Mini Hub Ethernet 

Kompyuter ornina xab qosimsha xab  jalgaw   mumkin, bu bolsa tarmaq imkaniyatlari 

kengeytiriwge    jardem    beredi.  Ezernet  <> ushin  5-24 portli   xablar 

bar. 

Olar 10 ya 100 Mbps uztiw  tezligine  iye  boliwi mumkin.tagi Dual-speed-Hubs(10 ya 

100 mbps) aliniwi mumkin,  olar kommutator korinisinde  jalaganip  eki xabarlardan 

ibarat boladi. 

Soning  menen  birge  xablar  mag’liwmatlardi  bita  stansiyadan  hamme  basqalarga 

uzatiw  mumkin.  Yagni  hamme    ogan  jalgangan  stansiyalar    polosalar  enine  boliwi 

kerek. Olar en’ to’men apparatli  ta’minlengen da’rejesinde (1031 da’rejesi) isleydi. 

 

 

 

25 

 

 

Xablar  jardeminde mag’liwmatlardi  uzatiw 

Xab  mag’liwmatlar  paketin  alg’anda  ol  a’piwayi  ra’wishde    olardi  ha’mme  portlar 

shig’iwlarina  jiberedi.  Pollardin’  birewinde    logikag’a  tiykarlanip  qabil  qiliwshi 

jaylasqan.  (CSMS/CD)  Uzatiw  protsesi  de  ezernetde    isletiliwi  sebeli  xabdi  bunday 

o’zin tutiwi o’nimdarliq mashqalalardi alip keledi. 

     Ha’mme  portlarg’a  ha’mme  paketlerdi  jiberiw  uzatiw  o’nimdarlig’i  biykarg’a  

sarplaw  menen  baylanisli.  Bunin’    u’stine  mag’liwmatlar  paketleri  qidirilip  atirg’an  

qabil qiliwshi  joq kanallarg’a  tu’sedi. 

      Bul jerde mag’liwmatlar paketi jalg’ang’an aqirg’i qurilmalarg’a  mag’liwmatlardi  

uzatiwg’a  kesent  beredi  ha’m  olar  menen  kolliziyag’a  alip  keliwi  mu’mkin.  Tarmaq 

u’lken    ju’klengende  bunday  kelispewshilikler    ko’p 

bolip  turadi,  bul  bolsa  qayta    uzatiwg’a  alip 

keledi.Stansiyalardi    mag’limatlardi    qayta  uzatiwg’a 

alip  keledi.Bunday  jag’dayda  ga’p  yamasa  domna 

yamasa  segmentler  kalizatsiyalardi  turwali    ketedi.Bir 

segmentge birlestirilgen   ba’rshe  kompyuterler  10-100 

mgb  /sek(shared    lan)li  polasalar    teoriyaliq    enin  o’z-

ara  bo’lip  aladi.Kelispewshilik  shig’ip  qalsa  polasa 

eninin’  ma’lim  bir    bo’legi    isletilip    bolmaydi.    Ko’z 

aldimizg’a  keltireyik,  100  mbit/sek  polasa  enin  o’z-ara    100  kompyuter  bo’lip  aladi. 

Bunda mag’liwmatlar almasiwi ju’da’ asten o’tedi. 

 Ekstrimal  jagdayda        ol  ha’tte  toqtap  qaladi,    sebebi  tarmaq  jan’a  paketlerdi  uzatiw  

ornina  retranmissiya  menen ko’birek   baylanisli. 

Sonin’  ushin  ryterler  ha’m  svichalar  ja’rdeminde  u’lken  tarmaqlardi    kishi 

segmentlerge bo’ledi.  

Ruter  yamasa  svichadag’i  ha’r  bir  port    ozinin’  segmentine  iye.  Eger  ha’r  bir 

kompyuter  ozinin’    svich  –port  yag’niy  ozinin’  segmenti  bunda  ga’p    mikro 

sigmentatsiya  tuwrali ketedi.  

26 

 

Intellektual xab (HUB) 

     Intelektual  qapdin’  ha’r  bir  portinin’  basqariw  pulti  ja’rdeminde    su’wretlew  

qadag’alaw    jabiw    ha’m  o’shiriw  mu’mkin.    Intelektual  xablardan    paydalang’anda  

ko’p sanli tarmaq  parametrleri  tuwrali  informatsiya  jiynaw mu’mkin boladi. Qansha 

paketler  xabga jetip bardi ha’m onin’ ha’r bir portlari qaysi paketler  tuwrisinda so’z 

ketip  atir  qa’teli  paketler    bolg’anda  qansha    kalizitler    payda  boladi  ha’m  tag’i 

basqalar tuwrisinda magliwmatlar aliw mu’mkin. 

    Xabarlardi  islep  shig’ariwlar  qurilmalar  menen  birge  menejment  –  paketlerdi 

usinadi.  Eger  jiynaliwi  mu’mkin  bolg’an  informatsiyalar  sani  boyinsha  sondayaq 

paydalanatin  komandalar    menen  ha’m  informatsiya  qanday  ko’riniste  tarmaq 

administratorina beriliwi menen pariqlanadi. 

Dualspeed – Xab (Hub) 

  10  yamasa  100  Mbit  xablar  qatarina  ko’plep  islep  shig’ariwshilar  bir  waqitta  eki 

tezlikti uslap turiwshi qurilmalar usinadi. Teoriyaliq toshka ta’repten bul gu’manli: bir 

segmenttegi  ba’rshe  qurilmalar  mag’liwmatlardi  birdey  tezlikte  jo’netiw  ha’m 

qabillaw kerek.  

     Bunday  qurilmalarg’a  to’mendegi  ayyarliq  isletiledi:  olardin’  ishinde  eki 

segmentlerdi basqaradi –  birewi  10  li  qurilmalar  ushin,  ekinshisi  – 100  Mbit/s  ushin. 

Olar  arasinda  quralshi  bolip  minisvitch  jaylasqan  ol  mag’liwmatlar  paketlerdin’ 

tezligine  qolaylap  segmentlerge  jiberiledi.  Bul  svich  tekg’ana  eki  segmentlerdi 

basqariw  sebepli  bunda  ol  MAS  adresler  ha’m  mag’liwmatlar  paketleri  ushin  ja’ne 

minimal yadqa da iye. 

  O’nimdarlig’ina  kelsek  xab  ko’rsetkishleri  svichlar  barlig’ina  qaramastan  sonsha 

pa’s. 

  Sebebi: tarmaqli ag’im eki stansiya aralig’ina birdey uzatiw tezligine ag’atug’in bolsa 

svich  iske  tu’speydi.  Tekg’ana  ha’r  tu’rli  tezlik  penen  stansiyalar  arasinda  uzatiw 

bolg’anda svich aktivlesedi. 

27 

 

   Uliwma  eger  tarmaqqa  tek  10  Mbit/s  tan  isley  alatin  sonsha  go’ne  qurilmalar 

jalg’anatin bolsa Dual speed – Hubs isletiledi.  

Switches 

  Xabarlarg’a  qarag’anda  svichler  sonsha  intelektual.  Eger  xabqa  qarag’anda  sirtqi 

ko’rinis  pariqlari  onsha  bolmasada  biraq  svichler  ishinde  pu’tkil  basqa  texnika 

isletilgen.  Xabta  ba’rshe  kompyuterler  tarmaq  polosasina  uliwma  eni  o’zara  bo’lip 

aliwg’a  ma’jbur,  svichke  jalg’ang’an  kompyuter  bolsa  ha’mme  enine  isletiliwi 

mu’mkin. Sonin’ ushin svichlerdi qollanatug’in tarmaqlar da sonsha tezirek. 

  16-port switch 10/100 Mbit/shigiwlari RJ-45 ports.  

 

Port Switch. 

 

  Xabqa  qarag’anda  switch  switch-portqa  paketlerdi  jiberedi  onda  qabillawshi 

jaylasqan. 

  Kompyuter  ’’B’’  g’a  adreslengen  kompyuter  ’’A’’  nin’  paketin  ba’rshe  portlari 

jiberilip  sonin’  menen  pu’tkil  tarmaq  ju’klew  ornina  jiberiw  tek  kompyuter  ’’B’’ 

jalg’ang’an portta payda boladi. 

   Kommunikatsiya  boyinsha  eki  sherik  ortasinda  virtual  jalg’aniwg’a  uqsas  na’rse 

payda  boladi.  Solay  etip,  basqa  segmentler  menen  ju’kleniw  bolmaydi  ha’m  tezlik 

asadi. 

   Switch 4-x 10/100/1000 Mbit shig’iwlari 4 RJ ports ko’rsetilgen. 

 

 

28 

 

 Switch 4-x. 

 

  Switch bul intelektual xab tin’ o’zi. Svich mag’liwmatlar paketin ha’mme portlarg’a 

jibermeydi,  qaysi  portqa  qaysi  kompyuter  jaylasiwin  eslep  qaladi.  Adresli  jaziwlardi 

isletip  svich  mag’liwmatlar  paketin  portqa  jiberedi,  portqa  haqiqattan  da  kompyuter 

adresat jaylasqan boladi. 

   MAS-adresler ha’m adresli jaziwlardi avtomatik ra’wishte eslep qaladi ha’m adresli 

tablitsag’a jazadi . tablitsa o’lshemleri – bul svichtin’ ziyanli sapa belgilerinen birewi. 

Portqa  kompyuterden  tisqari  xab  yamasa  svich  jalg’aniwi  mu’mkin.  Bunin’  adresli 

tablitsa  portqa  mu’ra’jat  qilg’anlarin  ba’rshe  aqirg’i  qurilmalarin  adreslerin  eslep 

qaliwi  ushin  jeterli  quwatqa  iye  boliwi  kerek,  eger  tablitsa  jetpese  yamasa  svich 

o’zinin yadinan MAS – adresin tabalmasa ha’mme portlarg’a mag’liwmatlar paketlerin 

jiberip ol xabqa uqsap isleydi. 

   Ideal  jag’dayda  ha’r  bir  komyuter  o’zinin’  jeke  svichina  jalg’anadi  ha’m  ju’da’ 

bolmag’anda  svichqa deyin bolg’an araliqta polosanin’ toliq eni ( 10 ya 100 Mbit/s ) 

o’z  iqtiyarinda  boladi.  Kishi  tarmaqlarda  ba’rshe  jumis  stantsiyalar  menen  bir 

serverg’a 

mu’ra’jat 

etedi. 

Bunday 

jag’dayda 

mag’liwmatlar  paketinin’  ha’mmesi  svichten  serverge 

bolatug’in jalg’aniwdan paydalaniladi, bul bolsa butilka 

moynina  aylanadi,  sebebi  ba’rshe  jumisshi  stansiyalar 

o’zara bo’lip aliwg’a ma’jbur. 

Ta’rtipsizlik    shiqpawi    ushin  switchlerdi  bufer  

ko’rinisinde  jaylastiriwi  kerek.  Olarda    mag’liwmatlar   

paketleri sol momentde  jiberiliwi kerek bolmaytug’in  bolsa araliqta saqlaw boladi. 

 

29 

 

 Egerde  bufer  tolip  ketse  switch  kolezyani    kelip  shigaradi  ha’m  jiberetug’in    boladi 

stansiyani mag’liwmatlardi qaytadan uzatiwg’a ma’jbu’rleydi. 

     Islew  rejiminin’ o’zgeretug’in mexanizmi. 

Tiykarinda  kiretug’in mag’limatlar paketlerinin’   jiberiw ushin  switch lar  ekewden  

bir  rejiminda  islewi  mu’mkin.                                                           

                                              Tezlik  u’stinlikleri. 

    Switch  ha’m    xab    ortasindag’i  prinsipiyaliq    parqi    olardin’  islewinde.  Xabdan  

paydalanilg’anda og’an jalg’ang’an  ha’mme  jumisshi stansiyalar  polosa  eninen  o’z-

ara   bo’lip aladi, svichden  paydalanilg’an   bolsa   ha’r   bir port   qaramag’inda polosa  

enin    ha’mmesi  jaylasqan.  Bunday    joqariliq  PER-to-PERR  tarmaqlardan 

paydalanilg’anda    seziledi.  Bul  jerde  tarmaqdag’i  ba’rshe    ha’reket  serverge  

jiberilmegen  tap sol jumisshi stansiyalar ortasinda  bolip o’tedi. 

    Ja’ne eger  kompyuter  tuwri dvichga  jalg’ang’an bolsa ol  bul  jalg’aniwdi  paralel  

ra’wishde    ha’m  jo’netiw    ushin    ha’m  informatsiyani  qabillaw    ushin    isletiliwi  

mu’mkin. bunday   eki jaqlama isletiw  bolajaq  polosa enine 20 g’a shekem  yagniy , 

200  mbit  /sek  deyin  ko’teredi.  Xablar    bolsa  toliq  supleks  rejimine  iye  bolmaydi  , 

sebebi Collision    Domain an’latiw  boyinsha  mag’liwmatlardi  tek g’ana bir stansiya  

bir  waqitda    jiberiw  mu’mkin.  Proktikada    bolsa    Full  Duplexing    rejimi 

mag’liwmatlardi  o’tkeziw    qa’biletine    eki    ma’rtebe    ko’beytbeydi,  bazi    bir    islep 

shig’ariwshilar sonday  sipatg’a  ma’jbu’rlese de. 

    Full Duplexing  rejiminen  paydalanilganda  magliwmatlar  uzatiw  baribir  tek gana  

bir jonelisde  boladi. Keri jonelisde  kidjkine  dalillewshi  pakey\tler  hareket  qiladiu. 

Ku’sheytirgish    qaytariwshilar    shina    formada  ezernetge    tiykarinan  isletiledi.  Qabil  

qilinatug’in  signallardi  olar  ku’sheytiredi  ha’mde  keyinge  uzatadi. 

    Sonday qilip,  koaksil  ezernetdi  bir neshe  segmentlerge  bo’liw mu’mkin. Ha’mde  

kabeldi    maksimum    tezligine    185    m  geshe  alip    bariw    mu’mkin.    Bir  tarmaqli 

maksimum    tarmaqli  u’sh  sonday    segmentlerge    bo’liw  mu’mkin.  Biraq,  bul  

segmentler    kompyuter    aldinda  tarmaq    ko’rinisinde    payda  boladi.    Haqiqatg’a 

30 

 

repitordi  bir  ta’repinen  ekinshisine  elektr  impluslardin’   ko’beyiwi  boladi. Ko’p 

da’rejeli  031  modelide  repitor da’reje  bir  jay alg’an. 

                                     

 

Repeater. 

                                                                

Qaytariw  qag’iydalari 

10  ASE 5 ham  10  BASE  2 izbe iz jalg’ang’an ku’sheytiriw  qaytarg’ishlarina  sani 

shegaralang’an.    Maksimum    bes    kabel    segmentlerinin’    jalg’aniwina    ruxsat  etedi. 

Jalg’aniw  ushin   4  repitor  isletiledi  ha’m  tek g’ana  u’sh segmentlerge  kompyuter  

jalg’aw  mu’mkin. 

Ezernet (10 BASE 5) tarmag’ina  ha’r biri  500 dan 5 segmentler jalg’aniw  mu’mkin. 

Tarmaqdin’  uliwmaliq uzinlig’i  2.5  km dan aspawi kerek. 

 Bul  qag’iydalar  jupliq  kabeline qarag’anda  qollaniw mu’mkin. 

Bridge 

Bridge  ezernetdi  fiizkli  qilip   boladi. Yag’niy qa’telerge  iye  bolg’an  kollizdi  ha’m 

paketlerge    qusag’an    halaqit  beriwshiden  ko’pirden    ari    uzatilmaydi.  Protokollar  

ushin  ko’pir  ashiq  yag’niy    ezernet  g’a    isleytin    ha’mme  protokollardi    uzatadi. 

Jumishshi  stansiya    ushin    eki  tarmaq    bir  tarmaq    ko’rinisde  payda    boladi. 

Kopriklerden paydalanip ezernet uzinlig’in   uzaytiw  mu’mkin. Tarmaqlarg’a  qusap  

sol  uzatiw    tezligine    ko’pir    isleydi.  Izbe-iz  jalg’ang’an    ko’pirler    sani  7    menen  

shegaralang’an.  Praktikada  bolsa 4 den  ko’p bolmag’an  ko’pirler  jalg’anadi. 

31 

 

   Ha’r  bir    lokal    Bridj    tuwridan  tuwri    peredatchik    jardeminde    eki    ezernet 

tarmaqlarg’a  jalg’ang’an. 

Mag’liwmatlar  paketin  jiberetug’in  ha’r bir  tarmaq  ushin bridj ba’rshe  stansiyalar  

adreslerin tablitsasin  du’zedi. 

                                                Gateway  (tarmaqlar  arasindagi  shlyuz)    

  Tarmaqlar  arsindagi  shlyuz  uliwma ha’r bir  tarmaqlardi  birlestiriw mu’mkin. Eki 

tarmaqqa  tiyisli    ha’m    tarmaqdag’i  mag’liwmatlardi    toliq    ha’reketin  islenetug’in  

birden bir uzeldi o’zinde  olar  payda qiladi. Tarmaqlar  arasindag’i  shlyuz birlestiriw  

ushin  bir  ta’repten  LAN-WAN(yamasa LAN-WAN-LAN) ekinshi  tamannan  tu’rli  

xizmetler  ortasinda o’tiw  ushin  isletiledi. 

Router 

 

Ruter  (marshrut  ko‘rsetiwshi)  –  bul  tarmaqlardi  bir-biri 

menen  birlestiretug’in  qurilma.  Bridjlarg’a  qarag’anda,  ruterlar 

quramaliraq waziypalardi orinlaydi.  

Sonin’  menen  birge  bridj  tuwridan-tuwri  jalg’ang’an 

tarmaqlardin’  adresli  mag’liwmatlarin  sheshedi,  ruterler  bosqa 

ruterler  menen  mag’liwmatlardi  almasadi.  Sonday-aq,olar  uzaqlasqan  tarmaqlardan 

mag’liwmatlardi jiynaydi ha’m bir neshe baylanis imkaniyatlar bolg’anda en’ qolayin 

tan’law mu’mkin. 

 

Tarmaq  kabelleri. Kabel  tu’rleri  ha’m onin’ tipleri. 

           Esaplaw    texnikasi    payda  bolg’annan    baslap,kompyuterler    arasinda 

mag’liwmatlar    uzatiw    bolg’an.  Ol    har    bir  kompyuterdi    islewin    payda    etiwge  

imkan    jaratadi,bir    maseleni  kompyuterler    ja’rdeminde    sheshiwge,har  bir  

kommpyuterdi  tek  g’ana  1 funktsiyani orinlawg’a  tiykarlanadi, resuslardan 

Birgelikte    paydalaniw    ham  basqa      ko’p    mashqalalardi    sheshiw.  Keyingi    waqitta   

informatsiyani almasiwdi  ko’p usil  ham qurallari  usinis  etilgen: 

 

32 

 

  Disketa    ja’rdeminde    fayillardi    apiwayi    ko’shiriwden    baslap,  du’nya    boylap  

Internet    kompyuter    tarmag’ina    shekem    yag’niy  hamme    du’nyadag’I  

kompyuterlerdi  baylanistiriw  imkanina  shekem. 

  Bul  irarxieada lokal  tarmaqlarg’a  qanday orin  ajiratadi? 

“Lokal    tarmaqlar”  (LAN,Local  Area  Network),lokal    degende  sonday    tarmaqlardi 

tu’siniw 

kerek,o’lshemleri 

u’lken 

bolmag’an 

bir-birine 

 

jaqin 

jaylasqan  

kompyuterlardi    birlestiredi.  Bunday    tariyplerdi  aniq    emesligin    tu’siniw    ushin  

ayirim lokal tarmaqlardin’ xarakteristikalarin ko’riw  jeterli  boladi.Ma’selen, 

ayirim  lokal tarmaqlar bir neshe kilometr yaki onlap kilometrler  araliqtag’i  baylanisti  

an’sat  ta’miynleydi.Bul  bolsa,  bo’lme,imarat,jaqin    jaylasqan  imaratlardin’  

o’lshemleri  bar bolip pu’tkil qalag’a  ten’.Basqa  ta’repten, global tarmaqlar  boyinsha 

(WAN,Wide  Area    Network  yamasa    GAN,  Globail  Area  Network)bir  bo’lmedegi  

qon’si  stollarda  jaylasqan  komyuterler  birlesiwi mu’mkin,buni bolsa negedur  hesh 

kim  lokal  tarmaq  dep  atamaydi.Sondayaq,bir-birine jaqin  jaylasqan  kompyuterler  

kabel    arqali    interfeyslardin`  (RS    232-C,  Centronis)  sirtqi    razyumlari  

jalg`anadi,yamasa    kabelsiz  infraqizil  kanali    boyinsha.Bunday  baylanis    ham    lokal 

tarmaq  deyilmeydi. 

Bir  neshe  kompyuterlerdin’  birlestirgen  kishi  tarmaqti lokal  tarmaq  dep ataw  

naduris.   Haqiyqattan  ham  real  halatta  ko’binese lokal tarmaq ekewden  bir  neshe 

onlap kompyuterlerdi  birlestiredi. Bir  qiyli  lokal  tarmaqlardin` imkaniyatlari 

joqari: Abonentlerdi  maksimal sani min`g`a  shekem jetiwi mumkin. Bunday  tarmaqti 

kishi dep    ataw  duris    bolmasa    kerek.  Bir    qiyli    redaktorlar   lokal    tarmaqti    “Ko`p  

kompyuterlerdi  quralsiz  jaig`aw    sistemasi”  dep    aniqlag`an.Bunda,  yag`niy 

informatsiya    kompyuterdan    kompyuterge    qurallarisiz    bir    qiyli    ortaliqta  

uzatiladi.Biraq, zamanago`y lokal  tarmaqtan   bir  qiyli  ortaliqta   uzatiw tuwrisinda 

aytiw  tuwri  kelmeydi. Maselen, bir  tarmaq  ishinde  ham  har  qiyli  turdegi  elektr  

kabelleri  ham  optovolokonlar  isletiledi. “Qurallarisiz” uzatiw  dep  aniqlaw  da  ju`da 

aniq    emes,  sebebi    zamanago`y    lokal    tarmaqlarda      har    qiyli  konsentrtorlar, 

kommutatorlar, marshutizatorlar, ko`pirler  isletiledi.Olar  uzatilatug`in informatsiyani  

33 

 

ju`da  quramali  qayta  islewin  a`melge  asiradi.Tu`sinerli emes, olardi  qurallar dep 

atawg`a    bolama    ya  bolmayma.  Tuwrirag`i,    lokal      bul    sonday    tarmaq    bolip, 

paydalaniwshilar    baylanisti  sezbewge    imkan    beredi.  Lokal  tarmaq    penen  

baylanisqan    kompyuterlar    bir  virtual      kompyuterge    birlesedi  ,  onin`  resurslarina  

hamme    paydalaniwshilar    kiriwi    mu`mkin    boladi.  Biraq    bul  kiriw    har  bir  

kompyuterge  kiretug’in  resurslarg`a  qarag`anda  onsha  qolayli emes.Bul  jag`dayda  

qolayliq  degende  birinshi  na`wbette   kiriwdin`  joqari  real tezligi  tu`siniledi,qosiw  

arasindag`i  informatsiyalar    menen    almasiw    paydalaniwshi    ushin    bilinbesten  

a`melge    asiriladi.  Bunday    aniqlaniwda  asten  islewshi  global    tarmaqlarda,  asten 

baylanista    izbe-iz    yaki    parallel    portlar    arqali    lokal    tarmaqlar    degen    tu`sinikke  

tuwri    kelmeydi.Bunday    aniqlawdan    sol    kelip    shig`adi,    yag`niy  lokal    tarmaqta  

uzatiw  tezligi  en`  ko`p  tarqalg`an  kompyuterlerdin`  islew  tezligi    asiwi   menen 

albette    asiwi    kerek.  Sonday      jag`day    ko`rip    shig`ilip    atir:  Eger      jaqinda    1-10  

Mbit/s   uzatiw  tezligi  qanaatlandirarli  dep  esaplang`an  bolsa, bugun   bolsa  orta  

tezlikli    tarmaq    dep      100    Mbit/s    tezlikte    isleytug`in    tarmaq    esaplanadi,  1000 

Mbit/s  ham  onnan  u`lken  tezlik  ushin  qurallar   aktiv  islep  shig`ilmaqta. Uzatiwdi  

kem    tezliklerde    baylanis    tar    jay  iyelep    qaladi,tarmaqqa    birlestirilgen    virtual  

kompyuterdin`    jumisin    ju`da`    astenletedi.  Sonday    etip,  lokal    tarmaqtin`  

basqalardan  tiykarg`i  parqi almasiwdin`  u`lken  tezliginde. 

      Lekin    bul    tek    bir  g`ana    parqi    emes,    basqa    amelleride    a`hmiyetli. 

Maselen,uzatiwda  qateler  darejesi  pas  boliwi  prinsipial  boliwi   zaru`r.Sebebi,ju`da  

tez  uzatilg`an  bolsada, qateler   menen buzilg`an informatsiya manisiz-oni  ja`ne  bir  

uzatiw    kerek.  Sol    sebepli    lokal    tarmaqlar    ushin    arnalg`an  sipatli    baylanis  

liyniyalarinan    aniqlanadi.  Jane    printsipial    ahmiyetke    iye    bolg`an      tarmaq  

xarakteristikasinan  bul  u`lken ju`klewde  islew  imkaniyati,yag`niy  u’lken  intensive  

almashuvda    (yamasa      u`lken    trafik    penen    dep    aytiladi).  Eger    tarmaqta  

paydalanatug`in      almasiwdi    basqariw      mexanizmi    og`an    effektiv    bolmasa,  onda  

uzatiw  ushin  kompyuterler  o`z  na`wbetin  hadden tisqari uzaq  ku`tiwi  mu`mkin,  

keyin  uzatiw  en`  u`lken  tezlikte  alip  barilatug`in  ham  uliwma  qatesiz  bolsa  da, 

34 

 

tarmaqtan  paydalaniwshiga   bul     baribir  hamme  tarmaqtag`i  resurslarg`a  kiriw  

duris   kelmeytug`in  uslab  qaliwlarg`a   aylanadi.  

Solay etip, lokal  tarmaqlardin`  parq  qiliwshi  belgileri  to`mendegishe: 

•Uzatiwdin`  joqari  tezligi, u`lken  o`tkeziwshen`lik  imkaniyati; 

•Uzatiwdin` qate  darejes i  to`menligi(yaki,joqari  sipatli  baylanis  kanallari).  

•Effektli, tezlik  penen  almasiwdi  basqariw  mexanizmi. 

•Shegaralang`an, tarmaqqa  jalg`anatug`in aniq  ma`lim bolg`an  kompyterler  sani.                        

   Global    tarmaqlarda    baylanis    sipati  onsha    zaru`r    emes,  onin`    bari    esap  bolip  

tabiladi.Ko’binese    kompyuter    tarmaqlarinin`    jane    bir    klasin    ajiratadi-qala 

tarmaqlari.(MAN,  Metropolitan    Area    Network).  Olar  global tarmaqlarg`a    jaqiniraq  

boladi,lekin ayirim waqitlari  lokal   tarmaq qasiyetlerine  iye boladi, maselen, joqari  

sipatli  baylanis    kanallari  ham  uzatiwdin`    joqari  tezligi.  Qala  tarmag`i    o`zinin` 

hamme  qolayliqlari menen haqiyqattan  ham  lokal  boliwi  mu`mkin.  

Ko`p sanli  lokal tarmaqlar  global tarmaqqa  shig`iwg`a  iye,lekin  informatsiya  

uzatiw    xarkteri,almasiwdi    payda    etiw    printsipleri,lokal    tarmaq    ishindegi 

resurslarg`a  kiriw  rejimi,Adette, global  tarmaqlarda qabil  qiling`anda  u`lken pariq  

qiladi.Bunda    lokal    tarmag`inin`    hamme    kompyuterleri  global    tarmaqqa  

jalg`ang`ani  menen    lokal   tarmaqlar  qasiyetlerin   biykar   etpeydi.Global   tarmaqqa  

shig`iw    imkani  lokal    tarmag`inan    paydalaniwshilardin`    birge  isletiw    resurslardan   

biri    bolip    qaladi.Lokal    tarmag`inan    har    qiyli    sanli    informatsiyalar    uzatiliwi  

mu`mkin:  informatsiyalar,su`wretler,  telefon    arqali  so`ylesiwler,electron    xatlar  

h.t.basqalar.Tap    sonday    su`wret    uzatiw    maselesi.  A`sirese    tliq    ren`li    dinamik  

su`wretlerge    tarmaqtin`    tez    islewi    ushin    en`    joqari    talablar    qoyiladi.Ko`binese  

local  tarmaqlardi  diskli faza, printerler  ham  global  tarmaqqa  shig`iw  resurslardi  

birge  isletiwde paydalaniladi, lekin  bul  local  tarmaqlar qurallari  imkaniyatlarinin`  

ju`da    az    bo`legi.  Ma`selen,olar    har  qiyli    tu`rdegi    kompyuterler    arasindag`i  

informatsiyani  almasiwdi  orinlawg`a  imkan  beredi.Tek  g`ana  kompyuterler  emes  

al    basqada  qurilmalar,  ma`selen,  printerler,plotterler,skanerler    tarmaqtin`  

35 

 

abanentleri(uzeller)    boliwi    mu`mkin.Lokal    tarmaqlar    tarmqatag`i    hamme  

komyuterlerdi   parallel   esaplaw sistemasin   payda  etiwge  imkan  jaratadi. 

  Olar    ja`rdeminde    quramali    texnologiyaliq    sistemalardi      yamasa    bir    neshe  

kompyuterlerde      bir    waqitta      ilimiy    izleniwler        qurilmasinda  jumislardi   

basqariwida    mu`mkin.  Biraq    local  tarmaqlar  ayirim      kemshiliklerge    iye,olardi  

ha’mme  waqit  este  saqlaw  kerek.U`skenelerdi  satip  aliw  ham  tarmaqli  da`stu`rli  

taminat,    jalg`aniwshi    kabellerdi    o`tkiziw    ham    personaldi    oqitiw    qosimsha  

materialliq    qarejetlerden    basqa    jane    qaniyge    boliwi    kerek,  ol    tarmaqti    islewin  

qadag`alap 

turadi,resurslarg`a 

 

kiriwin 

 

basqaradi,bolajaq 

nasazliqlardi  

tuwirlaydi,yag`niy    ol    tarmaq    administratori.  Tarmaqlar    kompyuterlerdin`    ornin  

o`zgertiw,basqa    oring`a    o`tkizip    qoyiw    imkaniyatlarin    shegaralap    qoyadi,sebebi  

bunda    birlestirilgen    kabellerdi    qaytadan    o`tkiziw    kerek    boladi.Bunnan    tisqari, 

tarmaqlar  kompyuter  viruslarin  tarqatiwg`a  a`jayip  ortaliq  esaplanadi, sonin`  ushin  

kompyuterlerden    avtonom    paydalaniwg`a    qaratiladi    qorg`aw    ma`selelerine  

ko`birek  itibar    beriwge    tuwri    keledi.Hesh    narse    biykarg`a    kelmeydi.  Tarmaqlar  

teoriyasinin`    tiykarg`i   tu`siniklerin   esletip   o`temiz,olar   server    ham    klient.Server  

dep-tarmaqtin`    abonenti    (uzeli)  bolip,basqa    abanentlerge    o`zinin`      resurslarin  

usinip, o`zi  bolsa  basqa  abanenttin`  resurslardan  paydalanbaydi,yag`niy  tek g`ana  

tarmaqqa    xizmet    etedi.Tarmaqta  serverler    bir  neshe  boliwi    mu`mkin,quwatli  

kompyuter    server    boliwi      sha`rt    emes.Ajiratilg`an    server    tarmaqqa    xizmet  

qiliwdan  tisqari  basqa  ma`seleler menen  shug`llaniwi  mu`mkin.O`zine  ta`n  server  

tu`ri  - tarmaqli  printer. Klient  bul  tarmaqtin`  abonenti  bolip,  tek  g`ana  tarmaq  

resurslarinan    paydalaniladi,o`zi    bolsa  o`zinin`    resurslarin    tarmaqqa  

bermeydi,tarmaq  og`an  xizmet  qiladi.Ko`binese  kompyuter-klientti isshi  stantsiyasi  

dep    ataydi.  Ha’r    bir    kompyuter    bir  waqitta    ham    klient,ham  server    boliwi  

mu`mkin.      Ko`binese  server  ham  klient  degende kompyuterlerdi  emes,ba`lkim  

olar  ushin  isleytug`in  programmalar  tu`siniledi. Bul  jag`dayda  resursti  tek  g`ana  

beretug`in   server  dep  ataladi.Eger  tarmaqtag`i  resurslardan  tek  g`ana  paydalansa  

klient  dep  ataladi. Lokal  esaplaw  tarmaqti  eki  tu`rge  ajiratiw  mu`mkin: Peer-to     

36 

 

Peer tarmaqlari (isshi  stantsiyalari  bir  ren`li  tarmaqlar, yag`niy  tarmaqtag`i  hamme  

kompyuterler  bir  hil   kiriw  huquqina iye) ham  serverde  tiykarlang`an  tarmaqlar.  

Peer-to  Peer    tarmaqta  (tiykarg`i    ma`nisi    ten`nen-ten`ge    isshi  topar    ham    dep  

ataladi) har  bir   jalg`ang`an  kompyuter   server  boladi. 

   Ha’r  bir  kompyuter  basqa  kompyuterler  iqtiyarina  o`zinin`  resurslarin  usinadi. 

Bul  jag`dayda, tarmaqli  administrator  joq  ham  sonin`  ushin tarmaqta  isleytug`in  

har    bir    paydalaniwshi    uliwma    paydalaniw    ushin    qaysi    resurslardi      tarmaqqa  

jaylastiriwin  o`z  betinshe  sheshiwi  kerek. 

  Hamme  islep  shig`ilg`an  kabeller  3 u`lken  toparg`a  bo`linedi. 

•Ekranlang`an  (shielded    pair,STP)  ham    ekranlanbag`an  (unshilded    pair,  UTP)lerge  

bo`lingen toqilg`an (oralg`an) jup  sinlar  tiykarindag`i  kabeller; 

•Koaksial(coaxial cable); 

•Optotolali(fiber  optic) 

   Oralg`an  jup simlar  en` arzan ham bu`gingi  ku`nde  ken`  tarqalg`asn  kabellerde  

isletiledi.Oralg`an    jup    tiykarindag`I    kabeller    bir      neshe  jup    dielektrik  (plastikli) 

qabig`indag`I      izolyatsiyalang`an,buralg`an  miss    simlardi    payda    etedi.Ol  

iyiliwshen`  ham jaylastiriwg`a   qolay. 

    A`dette  kabelge  eki  yamasa  to`rt oralg`an  jupliqlar  kiredi. 

 

 

   Ekrfanlanbag`an,  oralmag`an    jupliqlar    sirtqi    elektromagnit    ta`sirinen  kem  

qorg`ang`anlig`I  menen    xarakterlenedi,  sondayaq    esitib  qaliwdan    kem 

qorg`alg`an,misali,ka`rxana    shpionaji    maqsetinde    uzatilip      atirg`aninformatsiyani  

uslap    aliw  (esitiw)kontakt    usili  ja`rdeminde  (kabelge    tig`ilg`an    eki    iyne  

ja`rdeminde).  Hamde    kontakt  usilinda  (kabel    tarqatip    atirg`an    elektromagnit  

37 

 

maydanlarin radio  arqali  uslap  aliw) mu`mkin boladi.Bul  kemshiliklerdi  jog`altiw  

ushin  ekranlaw  qollaniladi. 

   Ekranlang`an  STR    oralg`an  jupliq  jag`dayinda    har    bir    oralg`an  jup  kabel  nur 

shashiwin    kemeyttiriwi    ushin,  sirtqi  elektromagnit    qaipsizlikten  qorg`aw    ham  jup  

simlardin` bir-birewine  crosstalk-kesilisiwshi  qaplawlar o`z-ara  ta`sirin  kemeyttiriw 

ushin  metalli ekran  qabiqlarg`a  jaylastiriladi.  

Haqiyqatinda  da,  ekranlang`an    oralg`an  jupliq  ekranlanbag`ang`a    qarag`anda 

qimbatiraq,ol  islegen  waqitta  bolsa ekranlang`an  razyum isletiliwi  kerek, 

sonin`  ushin    ekranlanbag`an    oralg`an      jupliqti  tiykarg`i    u`stinlikler-kabel 

ushlrindag`i    razyumlar    a`piwayi    ornatiladi,  sondayaq    basqa  tu`rdegi    kabellerge 

qarag`anda   har  qanday buziliwlari  a`piwayi  remontlanadi.Olardin`  qalg`an  hamme  

ko`rsetkishleri basqa  kabellerge  qarag`anda  jamanraq. 

Misali,  berilgen    uzatiw  tezliginde    signaldin`    so`niwi    (kabelde    ju`riwi    boyinsha 

Onin`    da`rejesin,  mug`darinin`  pa`seyiwi)koaksial    kabellerge    qarag`anda  

joqariraq.Eger    jane  kesent

 

qiliwshilardan    to`men  qorg`ang`anlig`in    esapqa    alsaq, 

tu`sinikli  boladi.Ne    ushin  oralg`an    jupliqlarg`a    tiykarlang`an    baylanis    liniyalari  

qisqa    boladi.  (a`dette    100  m  a`tirapinda).  Bu`gingi    ku`nde  100Mbit/s  qa  shekem 

uzatiw  tezligin  asiriw   boyinsha jumislar  alip  barilip  atir. 

     Oram  jupliqlarin  birlestiriw  ushin  telefonlarda  isletiletug`in  (R  J-11),  biraq  

o`lshemi    boyinsha  birqansha    u`lken  bolg`an  (Sonin`  ushinda  olar  telefon 

jalg`antug`in jerine tuwri kelmeydi) hamme ma`lim jalg`aniwshilarg`a (raz`emlar) 

uqsas bolg`an 5-tu`rdegi jalg`awshilar (konnektorlar) isletiledi. 

    R  J-45  jalg`awshilari    R  J-11  jalg`awshidag`I    to`rtewinin`  ornina  segiz  kontakt 

boladi.Jalg`awshilar  kabelge arnalg`an qisqishlar  ja`rdeminde birlestiriledi. 

 

 

 

 

38 

 

                       2-