Pedagogikainstituti

4
. 
1940-1965-yil lard a  psixologiyaning  fan  sifatida  rivojlanishi 
masalalari. 
Ikkinchi jahon urushi,  nemis bosqinchilariga qarshi  qahra- 
monona kurashi psixologiyaning bir qancha yangi muammolarini iigari 
surdi, harbiy psixologiyaning maxsus muammolarini  ishlab chiqarishni 
kun  tartibiga  qo‘ydi.  Bizning  askarlarimizning  qahramonliklari  inson 
psixikasining  namoyon  bo‘Iishi,  ayniqsa,  iroda  va  emotsiyalar sohasi­
dagi  shunday  dalillarni  ko‘rsatdi-ki,  bular  psixologiyada  qaror topgan 
qoidalami,  xususan,  iroda  haqidagi,  shaxsning  psixik  tabiati  haqidagi, 
uning  faolligi,  kuchi  va  imkoniyatlari  haqidagi  masalalami  yangicha- 
siga qaytadan  ko‘rib  chiqishga majbur qildi. Urush tamom  b o iish i  bi- 
lanoq,  bu  asosiy  masalalarni  har  tomonlama  va  chuqur  ishlab  chiqish 
ishlari amalga oshirildi.
Psixik jarayonlaming  fiziologiya  asoslari  haqidal950-yil  28-iyun- 
dan  4-iyulgacha sobiq  sovet Ittifoqining Fanlar Akademiyasi  va sobiq 
sovet  Ittifoqining  Meditsina  Fanlari  akademiyasining  I.  P.  Pavlov  fi-

---

xiologiyasi  bo‘yicha  o'tkazilgan  sessiyasi  Sobiq  ittifoq  psixologiyasi 
tarixida  katta  voqea  bo‘ldi.  Sessiya  materialistik  psixologiyani  barpo 
qilish uchun 1.  P. Pavlov asarlari qanday katta ahamiyatga ega ekanligi- 
ni  va bu asarlar keyingi yillarda psixologlar tomonidan yetarli baholan- 
mayotganligini ko‘rsatdi.  Buning sababi  shundan  iboratki, I.  P.  Pavlov 
ta’limotini  ba’zi psixolog va fiziologlar mexanistik ta’limot deb hisob- 
lardilar. Haqiqatan ham I. Pavlov shogirdlari va izdoshlarining ba’zilari 
mexanistik,  biologizatorlik qarashlarga  berilib,  psixik hodisalami fizi­
ologik  hodisalardan  iborat  qilib,  psixologiyani  esa  oliy  nerv  faoliyati 
fiziologiyasiga tenglashtirib  qo‘ydilar.  Lekin,  yuqorida aytilganday,  bu 
qarashlar filosofik va psixologik frontdagi munozaralar davridayoq tan­
qid qilingan va qoralangan edi.
Bu  sessiyaning  ishi  shuni  ko‘rsatdiki,  I.  P.  Pavlov  o‘z  tekshirishlari 
bilan  psixik  jarayonlaming  nerv-fiziologik  mexanizmlarini,  psixik  ho- 
disalaming  yuksak  nerv-fiziologik  jarayonlar  bilan  bo‘lgan  birligi- 
ni  ochgan.  Ikki  Akademiya  birlashgan  sessiyaning  yakunlari,  psixo­
logiyani  Pavlov  ta’limoti  asosida  yanada  taraqqiy  ettirish  uchun  tuit- 
ki  bo‘ldi.  Sessiyadan  keyin,  ko‘p  o‘tmay  psixik  jarayonlar  -   sezgi, 
idrok,  xissiyot  kabilaming  nerv-ziologik  mexanizmlari  haqidagi  masa- 
laga  bag'ishlangan  ko‘plab  asarlar  maydonga  kela  boshladi.  Ayniqsa
I. P. Pavlovning bosh miya po‘stida yangi muvaqqat nerv bog‘lanishlarining 
hosil bo‘lishi haqidagi ta’limoti, qo‘zg‘alish va tormozlanish qonuniyatlari 
haqidagi  ta’limoti  psixologiya  uchun juda  samarali  bo‘ldi.  I.  P.  Pavlov­
ning  inson  bosh  miyasi  po‘sti  faoliyatidagi  ikki  signal  sistemasi  haqidagi 
ta’limoti ham qimmatlidir. Bu ta’limot inson ongining tafakkur va nutq sin­
gari  yuksak  formalarining  nerv  fiziologik  mexanizmlarini  aniqlash  imko- 
niyatini beradi. I. P. Pavlovning oliy nerv faoliyatining tiplari haqidagi ta’­
limoti  temperamentning  nerv-fiziologik asoslarini,  uning muhit va tarbiya 
ta’siri tufayli o'zgaruvchanligini aniqlash imkoniyatini berdi.
Psixologiyaning metodlari haqidagi masala, xususan, o ‘z-o‘zini ku­
zatish metodi haqidagi masala, psixologiyada metodning ob’ektivligini 
qanday tushunmoq kerakligi haqidagi masala juda ham keskin qo‘yildi. 
Metodning  ob’ektivligini  faqat  tashqi  kuzatish,  tashqi  eksperiment 
debgina  tushunmaslik  kerak,  aksincha,  bu  yana  bixeviorizm  va

---

refleksologiyaga  olib  keladi.  Ikki  Akademiyaning  I.  P.  Pavlov  fizolo- 
giyasiga bag‘ishlangan  sessiyasidan  keyin  har xil  psixik hodisalaming 
nerv-fiziologik mexanizmlarini o ‘rganish bo‘yicha ko‘plab maxsus tad­
qiqotlar  o ‘tkazildi.  Bu  ishlar  Moskva  va  Leningrad  akademiyasining 
psixologiya institutida, Pedagogika Fanlari akademiyasining psixologi­
ya institutida, shuningdek Sobiq sovet ittifoqining boshqa shaharlarida- 
gi  oliy  o ‘quv  yurtlarining  ba’zi  bir kafedralarida  va  laboratoriyalarida 
o ‘tkazildi.
Psixologiyani I.  P. Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limoti 
asosida  qayta  tashkil  qilish  V.  A.  Artemov,  T.  P.  Yegorov,  A.V. 
Zaporojets,  P.I.Ivanovlarning  psixologiyadan  o ‘quv  qo‘llanmalarida 
ham o ‘z aksini topgan. Mana shularga binoan o ‘rta va oliy o ‘quv yurt- 
larida psixologiyani  o‘qitish ishlari ham qayta tashkil qilina boshladi.
1962-yili  may  oyida  Sobiq  sovet  ittifoqi  Fanlar Akademiyasining 
huzurida  oliy  nerv  faoliyati  va  psixologiyaning  filosofik  masalalari 
bo‘yicha  Butunittifoq  kengashi  o‘tkazildi.  Bu  kengashda  I.  P.  Pavlov 
ta’limoti  psixik jarayonlaming  nerv-fiziologik  asosi  ekanligi  yana  bir 
marta asosli ravishda tasdiqlandi va uning tadqiqotlari yuksak darajada 
tashkil topgan  materiyaning — miyaning mahsuli  bo‘lgan  psixika  haqi­
dagi ta’limotni tasdiqladi.  Keyingi yillarda fiziologlar tomonidan  inson 
psixikasidagi  ayrim  hodisalami  tushuntirish  uchun  katta  ahamiyatga 
ega  bo‘lgan  ishlar qilindi.  Masalan,  akademik  P.  K.  Anoxin  1932-yil- 
dayoq boshlagan teskari afferentatsiya (teskari bog‘lanish) ning ahami- 
yatini aniqlandi.
Reflektor jarayonlar  organizmning  faqat  javob  harakati  bilangina 
tugallanib  qolmas  ekan.  Organizmning  har  bir  javob  harakati  miya 
po‘stiga  markazga  intiluvchi  teskari  (afferent)  impuls  yuborib  turadi, 
bu  impuls javob harakatning natijasidan miya po‘stiga signal berib tu- 
rar  ekan.  Shu  refleksning  stmkturasi  yoy  shaklida  emas,  balki  halqa 
shaklida ekan  deb hisoblashga asos  beradi.  Demak,  refleksning teskari 
bog‘lanishni amalga oshiradigan yana 4-qismi (orqaga qaytaruvchi kra- 
ni) ham bor ekan. Teskari afferentatsiya haqidagi bu ta’limot «oldindan 
aks  ettirish»  (javob  harakatni  maqsadga  muvofiq  qilishni  bilish)  deb 
atalgan hodisaga bog‘langan tekshirishlar o ‘tkazishga imkoniyat berdi.

---

Anoxinning  shu tadqiqoti  maqsadga  muvofiq yo‘naltirilgan  xatti-hara- 
katlaming fiziologik asosini  ochib beradi.
Bir  qancha  psixik  hodisalami  tushuntirish  uchun  Bemshteynning 
organizmning  biologik  faolligi  masalasi  sohasidagi  tekshirishlari  mu­
him  ahamiyatga  egadir.  Bu  tekshirishlarning  ma’lumotlariga  qaragan- 
da organizm  muhitga moslashmaydi,  balki  shu muhitda paydo bo'lgan 
to‘siqlami  bartaraf qilishga «tirishadi»  ,maqsadga erishmoq uchun ku- 
rashadi.
A.  R.  Nuriyaning  bosh  miya  po‘stida  psixik  funksiyalaming  lo- 
kalizatsiyalashuvi  haqidagi  ishlari  psixik  faoliyatning  fiziologik  asos- 
larini  tekshirishga  qo‘shilgan  qimmatli  xissadir.  Psixologlaming 
tekshirishlarida  shaxs  va  shaxsning  yoshga  qarab  rivojlanishi  masa- 
lalari  katta  o‘rin  egallaydi.  1956-yili  (may-iyun)  Leningradda  shaxs 
psixologiyasi  bo‘yicha  Butunittifoq  kengashi  o ‘tkazildi.  Dokladlarda 
kishi  shaxsini tarbiyalash va shakllantirish masalalariga muhim  e’tibor 
berildi.
Hozirgi  vaqtda  shaxs  tushunchasini  aniqlashga,  uning  eng  muhim 
belgilarini:  ijtimoiyligi,  ongliligi,  o ‘z-o‘zini  anglashni  tahlil  qilishga 
bag‘ishlangan  qimmatbaho  asarlar  oz  emas.  Shaxsning  ehtiyojlariga 
xos xususiyatlariga,  uning ongli va  ijodiy  faolligiga, yangi jamiyat qu­
rish  davrida  uning  maslak,  ideallari,  dunyoqarashi  va  e’tiqodlarining 
yo‘nalishiga  katta  e’tibor  berilmoqda.  Shaxsning  turli  yoshda  qanday 
rivojlanishi,  uning  individual  xususiyatlari,  harakteri,  qobiliyatlari 
hamda  qiziqishlari  masalasi  inson  psixikasi  va  ongi  taraqqiyotiga  oid 
umumiy muammoning muhim tarkibiy qismidir.
Psixologlar  ongning  individual  taraqqiyotini  shaxs  sifatida 
o‘sayotgan  odamning barcha tomonlaridagi,  barcha psixik jarayonlari- 
dagi  sifat jihatdan o‘zgarishdir, deb qaraydi.  Bu o‘zgarish, o‘sish orga­
nizmning  rivojlanish  qonuniyatlari  va  kishilaming turmush  sharoitlari 
tufayli,  ijtimoiy  muhit  hamda ta’lim-tarbiya  ta’sirida  ro‘y  beradi.  Ijti­
moiy muhit, ta’lim va tarbiyaning ta’siri har bir insonning rivojlanishi- 
da hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Biroq shu narsani ta’kidlamoq kerakki, bu 
rivojlanish rivojlanayotgan sub’ekt o ‘zi hayot jarayonida aktiv  ishtirok 
etgan taqdirdagina ahamiyatga ega bo‘Iadi.

---

Keyingi yillar mobaynida psixologiya va pedagogikada «Ta’lim va 
aqliy rivojlanish» muammosi, ayniqsa, faollashdi. Bu masalaning hal eti- 
lishi maktablardagi ta’lim jarayonida o‘tkazilayotgan eksperimentlarga 
asoslanmoqda.  Rivojlanishning o ‘zini qanday  tushunishdan qat’iy  na- 
zar, tadqiqotchilaming hammasi ta’limning hal  qiluvchi  roli  sharoitida 
ta’lim va tarbiyaning bir-biri bilan boglanligini e’tirof etadilar.
Psixologlar  alohida  psixik  funksiyalar  va  bilish  jarayonlarni 
o ‘rganish  sohasida,  xususan,  sezgi,  idrok,  xotira,  tafakkur  sohasida 
ko‘p  ishlar qildilar.  B.  G. Ananev, A.  V.  Zaporojets,  N. A.  Leontev  va 
boshqalar  olib  boradigan  sezgi  va  idrok  sohasidagi  tekshirishlar  aso­
san  bu  jarayonlaming  retseptiv  tomonlariga  qaratilgan.  Tekshirishlar 
shuni  ko‘rsatdi-ki,  ko‘ruv,  eshituv,  teri  sezgilari,  shuningdek,  sezgi  va 
idrokning  boshqa  turlari  faqat  markazga  intiluvchi jarayonning,  faqat 
refleks  boshlang‘ich  zvenosininggina  mahsuli  emas.  Ular  markazdan 
qochuvchi jarayonlarni  ham,  sub’ektning  faolligini  aks  ettiradigan  qi- 
dimv,  sinov  reaksiyalarini  ham  qamrab  oladi.  Bulaming  barchasi  alo­
hida,  perseptiv harakatlar bo‘lib,  ular  ichki  psixik jarayonlar bilan bir­
ga,  tashqi,  birinchi navbatda,  ozmi-ko‘pmi  yorqin  ifodalangan  harakat 
komponentlarini ham o ‘ziga qamrab oladi.
Xotira  sohasida xotiraning mahsuldorligi esda olib qolish faoliyati- 
ning  nimaga qaratilganiga bog‘liq  ekanligi  masalasi  keng o ‘rgani!gan. 
Yaxshi  esda  qoldirishda  qaytadan  tiklash  (esga  tushirish)  va  boshqa 
psixik jarayonlaming roli aniqlangan.
A. A. Smirnov va P. 1. Zinchenkoning asarlarida esda qoldirish max­
sus  xildagi  ichki  psixik  faoliyat  sifatida  aniqlangan.  Bu  faoliyatning 
strukturasi  ochilgan,  turli  esda  olib  qolish  usullarining  harakteristika, 
uning  tarkibiga  kiruvchi  har  xil  mnemonik  harakatlaming  alohida 
zvenolaming harakteristikasi  berilgan.  Esda qoldirish jarayonida  ishti­
rok etadigan tafakkur jarayonlariga alohida e’tibor berilgan.
Keyinchalik  psixologiya  sohasidagi  ilmiy  ishlar  faollashtirildi.
1956-yildan  boshlab  bizda  «Vopros  о  psixologii»  jumalining  chiqa 
boshlashi  buning  guvohidir.  Psixologiya  masalalari  sohasidagi  ko‘p 
materiallar,  shuningdek,  «Sovetskaya pedagogika»,  «Semya  i  shkola», 
«Doshkolnoe  vospitanie»,  «Nachalnaya  shkola»,  «Psixologicheskie

---

jumal»,  «Vopros  о  filosofii» jumallarida  va  boshqa  davriy  matbuotda 
bosilib  chiqib  turdi.  Ilmiy  ishlarning  aktivlashtirilganligi,  shubhasiz,
1957-yil  Psixologlar jamiyatini  tuzishga yordam  berdi.  Shu  yillar mo- 
baynida  bizning  oliy  o ‘quv  yurtlarimiz  psixologiyadan  zaruriy  o‘quv 
qo'Uanmalari  bilan  ta’minlandi.  Bu  qobiliyatlarga  kiruvchi  esda  olib 
qolish  qobiliyatlarida  ayrim  zvenolaming  harakteristikasi  berilgan.
I isda  olib  qolishda  qatnashuvchi  fikrlash jarayonlariga  alohida  e’tibor 
berilgan.
Tafakkur  to‘g‘risida  S.  L.  Rubinshteyn  va  uning  xodimlari, 
F.  I.  Shemyakin,  shuningdek,  S.  K.  Shoroxova  va  К.  K.  Platonovlar 
rahbarligida  Sobiq  ittifoq  SSSR Fanlar Akademiyasi  qoshidagi  falsafa 
institutining xodimlari jiddiy tadqiqot ishlari  olib bordilar.
Texnika  taraqqiyoti  va  mehnat  politexnika  hamda  ishlab  chiqa- 
rish  professional  ta’Iimning  yuksalishi  tufayli  ko‘pgina  psixolog­
lar  (S.  N.  Arxangelskiy,  V.  V.  Chebisheva,  К.  K.  Platonov,  G.  V. 
Kiriya, B.  P. Nikitin, G.  F. Lomov, V.  N. Pushkin, S.  G. Gellershteyn, 
Т.  V.  Kudryavtsev,  I.  S.  Yakimanskaya,  P.  I.  Ivanov  va  boshqalar) 
konstruktiv  texnika va  operativ  tafakkur masalalariga,  shuningdek,  bu 
tafakkuming o'quvchilarda taraqqiy etishi masalalariga juda qiziqdilar. 
Keyingi  yillarda psixologiya va  pedagogikada  «Ta’lim  va  aqliy jihat­
dan  o‘sish»  masalasi  dolzarb muammo bo‘lib  qolmoqda.  Bu  masalaga 
oid  ishlar maktablardagi  ta’lim jarayonidagi tajribalari asosida olib bo- 
rilmoqda.
Barcha  tadqiqotchilarning  aqliy  o ‘sish  to‘g ‘risida  turlicha  fikr- 
larda  bo‘lish!ariga  qaramay  (L.  V.  Zankov,  К.  I.  Menchinskaya, 
D.  K. Bogolyavlenskiy, P.  Ya. Gal’perin va boshqalar), ta’lim va aqliy 
o'sish,  ta’Iimning yetakchi rol o ‘ynashi bilan  birligi  tan olinadi.  Shuni 
aytish kerakki, psixologiya sohasida olib borilayotgan  ilmiy  ishlar juda 
ham jonlanib ketdi. Bu jonlanishga  1956-yildan chiqa boshlagan «Vop­
ros  о  psixologii»  nomli  maxsus jurnal  dalil  bo‘la  oladi.  Bundan  tash­
qari psixologiya masalalariga oid maqolalar «Sovetskaya pedagogika», 
«Semyai  shkola»,  «Doshkolnoe  vospitanie»,  «Nachalnaya  shkola», 
«Vopros о filosofii» va boshqa davriy  nashrlarda bosilib chiqdi.  Psixo­
logiya  sohasida  olib  borilayotgan  ilmiy  ishlarning jonlanib  kyetishiga

---

1957-yilda  tashkil  qilingan  Psixologlar  Jamiyati  yordam  berdi.Bu  yil- 
larda  Oliy  o‘quv  yurtlari  psixologiyaga  oid  zarur  qo‘llanmaIar  bilan 
ta’minlandi.
Psixologlaming  faolligi  va  ular  olib  borayotgan  ishlarning 
jermazmunligi  M oskvada  1966-yil  avgust  oyida  bo‘lib  o ‘tgan  psixo- 
loglarining xalqaro  XVIII  Kongressida yorqin  namoyon  bo‘ldi.
Amaliy mashg‘ulotlardagi muhokama uchun savollar.
1.  Rossiyada  psixologiyaning  rivojlanishiga  qaysi  psixolog  olimlar  xissa 
qo‘shgan?
2. Idealistik va mexanistik psixologiyaning rivojlanishini so‘zlab bering.
3 . 1.M. Sechenov ilmiy psixologiyaning asosiy vazifasi nima deb hisobalydi?
4.  Psixologiya sohasidagi 30-yillarda qanday munozaralar boMgan?
5.  Rus  psixologlaridan  kimlar  psixik  fimksiyalar  va  bilish  jarayonlarini 
o‘rganish sohasida ish olib bordilar?
6.  1940-1965-yillarda  psixologiyaning  fan  sifatida  rivojlanishi  masalalari 
qanday bo‘lgan?
7.  Rossiyadagi  Psixologlar Jamiyati haqida nimalami  bilasiz?
8. Mehnat psixologiyasi sohasida qanday  ishlar amalga oshirilgan?
9.  Psixologlar qanday nashrlarda o‘z ilmiy naqolalari bilan qatnashdilar?

---

8 - M a  v z  u r  0 ‘zbekistonda psixologiya:  qadim gi va hozirgi
d av rd a fanning  rivojlanishi
R eja:
1.  Sharq  m utafakkirlaridan  A bu  N asr  Farobiyning  psixologik  qa 
rashlari.
2.  Sharq m utafakkirlari asarlarida psixologik qarashlarning m azm u­
ni.
3.  0 ‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlanishi.
4.  H ozirgi davrda 0 ‘zbekistonda psixologiya  fanning  rivojlanishi.