Pedagogikainstituti

David  G.
  Myers  «Psychology  ninth  edition  in  modules».  NY,  WORTH 
P U B L IS H E R S  10.4-5pages.

---

talqin jarayoni  yordamidagina  aniqlash  mumkin.  «Kundalik hayot psi- 
xapatalogiyasi» asarida kundalik hayotdagi nutqdagi adasxishlar va xo- 
tiradan  ko‘tarilib qolishlar kabi «xatoliklar» tadqiq qilinadi.
Z.  Freydning  fikricha,  bunday  fenomenlar  tasodifiy  va  ma’nosiz 
emas,  balki  ongsizlik  va  niyatlami  ifodalaydi.  Masalan:  biz o'zimizga 
yoqmay  qolgan  kimsadan  olingan  taassurotni  yo‘qotamiz  yoki  esdan 
chiqarib  qo‘yamiz.  Mana  shu  yeming  o ‘zidayoq  aytish  mumkin-ki, 
psixoanaliz insonni yangicha tushunishni taklif qiladi, bizning tushlari- 
miz,  noadekvat reaksiyalarimiz,  hazillarimiz va asariy  «alomatlar»  or- 
tida  aksariyat  hollarda ongsiz  motivlar  bo‘Iishini  ta’kidlaydi.  Boshqa­
cha  qilib  aytganda,  Z.  Freyd  mulohazalariga  amal  qilsak,  sub’ektning 
ongli  motivlari  va  niyatlari  asnosida  tushunarli  bo‘lgan  narsalar  ong- 
sizlikni  psixoanalitik  tadqiq  qilish  natijasida  yangi  ma’no  kasb  etishi 
mumkin.  Bir  qarashda  tushunarsiz  va  ma’nosiz  bo‘lgan  «alomatlar», 
ularga  ongsiz  motivlar va  niyatlar  ifodasi  sifatida  qaralsa  ma’no  kasb 
etadi. Demak, biz Z. Freyd «shubha germenevtikasi»ni asoslayapti  deb 
aytishimiz mumkin.
Nerv  jarayonlari  xastalikka  uchragan  bemorlar  bilan  muloqot  qi- 
lar  ekan,  Z.  Freyd  ular  o ‘zlarining  «ichki  xorij»i  bo‘lgan  ongsizligini 
anglamayotganliklarini  aniqladi.  Shu  bilan  birga  bemor  psixoanalitik- 
ni  o ‘zidagi  nevrozlik alomatlari  deb  tushunishga  olib  kelishi  mumkin. 
Boshqacha qilib aytganda,  alomatlar mazmunga ega,  biroq  bu  alomat- 
laming egasi ham, doktor ham bu mazmun haqida bevosita bilimga ega 
emas.  Shu  o‘rinda talqin zarur boMib qoladi.
Z.  Freyd  aytishicha,  (yashirin  yoki  xavotirli)  seksual  mayllar 
ma’nisiz  ko‘rinadigan  simptomlar  yoki  tushga  aylanishi  mumkin. 
Z.  Freyd  fikricha,  emotsional  kechinmalarni  psixikaning  xotira  yetib 
bora olmaydigan  qismlariga siqib chiqarish  mexanizmlari  mavjud. Na­
moyon  bo‘lishi  jihatidan  almashtirilgan  kechinmalar  travma  bo‘ladi 
(travma  o‘zbek  tilida  «уага»  ma’nosini  bildiradi).  Travmaning  kelib 
chiqishi  oxir-oqibat ilk bolalikgacha tekshirilishi  mumkin. Muhokama- 
ning  o‘ziga xos  (erkin  assotsiatsiyalar)  usulidan  foydalanib,  bemor va 
psixoanalitik  travmaning  ildizlarini  aniqlashadi.  Demak,  psixoanaliz- 
ning  terapevtik  maqsadi  ong  osti  va siqib  chiqarilgan  axborotni  qayta

---

tiklash  va  uni  ego  tassarrufiga  uzatishdan  iborat.  Ongosti  (podsozna- 
niye)ni  turli  usullar  bilan  o ‘rganish  mumkin.  Jumladan,  ana  shunday 
usullardan biri «erkin assotsiatsiyalar»  bo‘lsa,  ikkinchisi tush  va yang- 
lish  harakat  (ibora)lami chuqur germenevtik talqin qilishdir.  Z.  Freyd- 
ning o ‘zi tushlaming ta’biriga markaziy o ‘rinni ajratgan edi.
«Tushlami  ta’birlash  ongsizlikni  bilishga  (podshoh  qasriga  yo‘l) 
bo‘lib, psixoanalizning eng asosi  va har qanday tadqiqotchi  ishonch va 
ma’lumot oladigan sohadir.  Mendan, qanday qilib psixoanalitik bo'lish 
mumkin,  deb  so‘rashsa,  men  doimo  o ‘z  tushlaringizni  o ‘rganish  or­
qali,  deb  javob  beraman».  «Tushlar  ta’biri»  asarida  tushlar  psixozlar 
bilan  tashqi  o ‘xshashlik  va  ichki  o‘zaro  aloqadorlikka  ega,  deyiladi. 
Biroq  ular  sog‘lom  va  normal  holat  bilan  to‘la  mos  kelishi  mumkin. 
Umuman, tush  «alomat»  sifatida talqin  qilinishi  mumkin,  biroq  nima- 
ning  alomati  sifatida?  Z.  Freyd  yosh  bolalar  o ‘zlarida  bir  kun  oldin 
(«kunduzgi  fantaziya») paydo bo‘lgan,  lekin qondirilmagan  istaklar va 
mayllar haqida tush ko‘rishlarini aytib o‘tadi. Tush, shunday qilib, ular 
istaklarining  ro‘yobga  chiqishidir.  Kattalaming  tushi  ham  «kunduzgi 
fantaziyaning»  muayyan  qismiga  ega,  biroq  bu  yerda  vaziyat  murak- 
kabroq.  Kattalaming tushlari ko‘pincha tushunarsiz va kunduzgi mayl- 
larni  qondirishdan juda uzoq (dahshatli tushlar va vahimalar).
Z. Freyd fikricha, bunday tushlar ong ostiga siqib chiqarilish ob’ekti 
bo'ladilar. Tushlar qo‘rqinch  bilan  birga  bo‘lsa,  bu  ulaming  siqib  chi- 
qarilgan,  ega ma’qullamaydigan va ma’n  qilingan  istaklarini qondirish 
maqsadida  vujudga  keladi.  Tushni  tushunish  uchun  uning  ochiq  maz- 
munini  va  yashirin  ongsiz  mazmuni  (tushdagi  yashirin  fikrlar)ni  farq- 
lashimiz kerak.
Birinchisi,  biz  uyqudan  uyg‘ongandan  keyin  ozmi-ko‘pmi  eslashi- 
miz mumkin bo‘Igan narsalar.
Ikkinchisi,  ong osti  sathida yoki «boshqa  qavatda»  tushning ochiq 
mazmuni uning siqib chiqarilgan va anglanmagan mazmunining o ‘miga 
vujudga keladi.
Siqib  chiqarish  bizning  mental  murvatlarimiz  ta’siri  natijasidir. 
Uyg‘oqligimizda  bu  murvatlar  bizning  ongimizga  ong  ostidagi  va  si­
qib chiqarilgan  mayllaming  kirib  kelishiga yo‘l  qo‘ymaydi.  Biroq  ux-

---

laganimizda,  ular  bizning  psixikamizga  niqoblangan  holda  kirib kela- 
dilar.  Demak,  uxlayotgan  odam  tushlaming  ma’nosini  xuddi  nevrotik 
o ‘zidagi alomatlar ma’nosini tushuna olmaganiday tushunmaydi.
Biz eslaydigan (ochiq mazmunli) tushlar siqib chiqarilgan mayllar- 
ning  buzilgan  holda  ro ‘yobga  chiqishidir.  Tushdagi  yashirin  ong  osti 
fikrlarini  buzib  ko‘rsatuvchi  jarayonni  Z.  Freyd  «tushning  ishi»  deb 
ataydi.  Ko‘p jihatdan  u,  siqib  chiqarilayotgan  komplekslarni  nevrotik 
alomatlarga  aylantiradigan  muvaffaqiyatsiz  siqib  chiqarish  jarayoni 
bilan  bir  xil  kechadi.  «Tush  ishi»ning  murvatli  tushlami  bo‘rttirish, 
o ‘mini  almashtirish,  dramatiklashtirish  va  timsollashtirishdir.  Bundan 
tashqari tushning ikkilamchi  ishi ham  mavjud. Ong osti  shunday qilib, 
«artistik»  vositalardan  foydalanishga  harakat  qiladi.  Shu  ma’noda  biz 
barchamiz tushlarimizda ham  aktyorlarmiz.  Bo‘rttirish,  masalan:  tush­
dagi  voqea (esda  qolgan)  bir necha turli  xil  istaklardan  iborat  boiishi 
mumkin.  0 ‘rin  almashtirish  shunday jarayon-ki,  tushimizda  biz  uchun 
juda zarur bo‘lgan hodisa yoki shaxs juda kichik ishora yoki bizga no- 
tanish narsa sifatida namoyon bo‘ladi. Xuddi shunday,  hodisa mazmun 
jihatdan juda oddiy hodisa ifodalangan tushimiz qo‘rqinch yoki kuchli 
xissiyotlar  bilan  bog‘lanishi  mumkin.  Bo‘rttirish  yoki  o ‘rin  almashti­
rish o‘z ishini qilib bo‘lgandan keyin, psixoanalitik anglanmagan maz- 
munni  aniqlash  va tadqiq etish  uchun  «erkin  assotsiatsiyalar»  usulidan 
foydalanadi.  Shunga  o‘xshash  timsollashtirish  buzishning  bir  varianti 
bo‘lib  chiqadi.  Masalan:  erkaklaming  genitaliysi  unga  shakl  jihatdan 
o‘xshash  bo‘lgan ob’ektlar (konserva bankasi, zontik, pichoq va revol­
ver kabi) narsalar bilan almashtirilishi mumkin.
Ayollaming  genitaliyasi  bo‘sh  joyni  o ‘rab  turgan  ob’ektlar  (g‘or, 
quti,  xona,  bino  va  boshqalar)  yordamida  timsolan  taqdim  qilinishi 
mumkin.  (Aflotun  tomonidan  taklif qilingan  g‘orga  qiyoslash  psixoa- 
nalitiklar tomonidan  qanday talqin qilinishi mumkin edi.) Tushning ik­
kilamchi  ishi tushni  mantiqiy  qarama-qarshiliksiz,  og‘zaki  ifodalashga 
harakat qilishimizdan kelib chiqadi. Freyd fikriga ko‘ra, tushning ochiq 
mazmuni juda ko‘p  turli  va  qarama-qarshi elementlami  qamrab  oladi. 
Aytish  mumkin-ki  u  o ‘ta  aniq.  Shunga  o'xshash  tarzda  turli  sabablar 
zanjiri va omillar psixologik alomatlami o ‘ta aniqlab beradi.

---

Z. Freyd aytishicha, tushning yashirin fikrlari senzuradan o ‘tkaziladi. 
Soddaroq qilib aytsak,  siqib chiqarilgan va ma’n qilingan mayllar ong- 
da  namoyon  bo‘lish  uchun  «senzuradan»  o‘tishlari  kerak.  Senzurani 
chetlab  o‘tish  uchun  tushning  ishi  tushdagi  yashirin  fikrlami  tushning 
ochiq  mazmuniga  aylantiradi.  Biz  eslaydigan  tushimiz  maxfiy,  kod- 
lashtirilgan axborotga ega bo‘lib,  u  ongimizga kontrabanda yo‘li  bilan 
olib kiriladi.  Biz tushimizning ochiq mazmuniga yechish lozim bo‘lgan 
rebusga  qaraganday  qarashimiz  mumkin.  Psixoanalitik  kodni  ravs- 
hanlashtirgandan  keyingina  tushning  yangi  mazmuni  paydo  bo‘ladi. 
Z.  Freyd  aytishicha,  kattalaming  tushlari  ko‘pincha  seksual  tomong 
yo‘naltirilgan  va  erotik mayllarini  ifodalaydi.  (Bu xulosa Z.  Freyd  ke- 
yinchalik  agressiya  yoki  o ‘lim  unikal  instinkti  haqidagi  tushunchani 
kiritgandan  keyin  muammoli  bo‘lib  qoldi).  Tushlami  ta’birlashning 
asosiy qoidalarini  quyidagi tarzda ifodalaymiz:
Tushdagi  yashirin  fikrlar  va  ochiq  ma’no  o‘rtasidagi  tafovut  tush­
ning mazmunini tushunishda kalit bo‘lib, xizmat qiladi.
Tushning  ochiq  mazmuni  undagi  yashirin  fikrlarning  buzilgan  ifo- 
dasi bo‘lib, ta’bir joiz bo‘lsa, tush ishining mahsulidir.
Tushlami tahlil qilish uchun Z. Freyd «erkin assotsiatsiyalar» uslini 
qo‘llaydi, bu  usuldan psixoterapiyada ham  foydalanish mumkin.
Z.  Freydning tushlami talqin qilishga yondoshuvi  inson mental ho- 
latlarining  boy  manzarasini  namoyon  qiladigan  psixologik modelning 
asoslarini  ifodalaydi.
Z.  Freydning tushlardagi  yashirin  m a’noni  aniqlashga urinishi  ong 
osti  ba’zi  «grammatik»  qoidalarga  mos  tarzda  ishlashi  yoki  ong  osti 
«til»ga  o ‘xshab  tuzilmalashtirilganini  (tushni  rebus  sifatida  tushunish 
bilan taqqoslang) tushunishga olib keladi.
Bir  qator  sabalarga  ko‘ra,  Z.  Freydning  mental  «apparat»  to‘g‘ri- 
sidagi  nazariyasini  tushunish  qiyin.  Birinchidan,  psixoanalizni  ishlab 
chiqishning turli bosqichlarida Z.  Freyd o ‘zining inson psixikasiga nis­
batan  psixikaga  bo‘lgan  qarashlarini  o ‘zgartirib,  kengaytirgan.  Garchi 
ulaming  hammasini  birlashtirishga  intilsa  ham  uning  konsepsiyasida 
noaniq holatlar ko‘p.  Ikkinchidan, Z.  Freydning fiziologik va juda ant- 
ropomorf (insonga  o ‘xshash)  atamalari  ko‘p  ma’nolidir.  U  «bechora

---

ego»,  «uch  teram  xo‘jayinga»  (tashqi  dunyo,  id  va  super ego)  xizmat 
qiladi  deganda,  u  mental  funksiyalami  ob’ektivlashtirib  shaxsni  indi- 
viduallashtirishga,  Gilbert  Rayl  (1890-1976)  «mashina  ichidagi  ruh» 
deb atagan narsani kiritmoqchi degan tasavvur paydo bo‘lishi mumkin.
Z.  Freydning  birinchi  «topografik  modeli»  (psixika  yoki  inson 
shaxsi  tuzilmalari  haritasi)  mental  hayotning  uch  lokalizatsiyasini 
farqlaydi.  Soddaroq  qilib,  mental  apparat  maydonda  uch  sohaga  -  
ongsizlik, ongoldi va onglilikka bo‘lingan, deyish mumkin. Ongni indi­
vid  bevosita  anglayotgan barcha  narsalar,  deb  tavsiflash  mumkin.  On­
goldi  — individ  xotirada  tiklashi  yoki  eslashi  mumkin  bo‘lgan  barcha 
narsalar sohasi.  Z.  Freyd ongsizlikni  ongga ancha harakatlar bilan chi- 
qadigan  mental  jarayonlar  sifatida  belgilaydi.  «Psixoanalizga  kirish 
bo‘yicha ma’ruzalar»da (1815-1917) aytilganlarni tushunishga yordam 
beradigan misol  keltiradi.  Mehmon  katta dahlizda  (ongsizlik)  va meh- 
monxonaga  (ongoldi)ga kirmoqchi.  Biroq bu  ikki  xona o‘rtasidagi  ko- 
ridorda qorovul  (senzor)  bor va  u mehmonlami  tan lab  o‘tkazadi. Agar 
mehmon  qorovulga  yoqmasa,  u  haydab  yuboriladi  yoki  siqib  chiqari- 
ladi.  Mehmon mehmonxonaga  kirgan taqdirda  ham,  unga  uyning  ega- 
si  darrov  e’tibor qaratadi,  degan  ma’noni  bildirmaydi.  Bu  ongoldidagi 
g ‘oyalar anglanmaganini,  biroq  anglanishi  mumkinligi haqidagi tasav- 
vurlarga mos keladi.
Ongsizlikdagi  g ‘oyalar  anglanishi  uchun  ular  avvalo  mehmonxo- 
na  yoki  ongoldiga  kirishlari  kerak.  Agar  mehmon  haydab  yuborilgan 
bo‘lsa, keyingi safar u niqoblangan holda («tush ishi»  bilan qiyoslang) 
bo‘ladi. Bunday mehmon «alomat» sifatda qabulga qo‘yilishi, xo‘jayin 
uning  mohiyatini  bila olmasligi  mumkin.  Bu qiyoslar qorovul  individ- 
ning  ongsizlikni  anglashiladigan  narsaga  aylantirishi  uchun  mos  ke­
ladi.  Qorovul  charchaganda  (yoki  individ  uxlayotganda)  niqoblangan 
mehmonning kirib olishi (ya’ni, tushning ochiq mazmuni ko‘rinishida) 
osonlashadi.  Bunday  siqib  chiqarish  jarayoni  xo‘jayin  anglamagani 
holda yuz berishi mumkin.
1920-yillardan  keyin  Freyd  topografik  modelni  o‘zgartirdi  va  id, 
ego,  super 
ego
  atamalarini  kiritdi-ki,  ular  turli  psixik  instansiyalami 
ifodalaydi.  Psixikaning mana shunday uch ko‘rinishga -  id,  ego va su­

---

per  egolarga  bo‘linishi  boshqa  super analitiklaming  (masalan:  fransuz 
psixoanalitigi  Jak  Lakan  (1966)  shuningdek,  fanfalsafasi  vakillari  to­
monidan qarshilikka uchradi.  Popper bir kuni  bunday bo‘linish  Gomer 
tomonidan,  Olimp  tog‘ida  yashovchilar haqidagi  afsonalar  kabi  ilmiy 
mavqega ega,  degan edi.
Z. Freyd tomonidan mental apparatni tushunishni,  biz metapsixolo- 
gik pozitsiya sifatida talqin qilishni afzal ko‘ramiz. Bu esa bizga uning 
odamni o ‘rganishdagi nuqtai  nazarini tavsiflash, uning klinik amaliyot- 
da aniqlagan  hodisalar kontseptual karkasini aniqlashga harakat qilishi- 
mizda  yordam  beradi.  Epistemologik  atamalardan  foydalanib,  biz  bu 
metapsixologik  karkas  psixoanaliz  «tadqiqot  dasturi»ning  markaziy 
qismida, deb ayta olamiz. Aynan mana shu mental apparat, mental quv- 
vat va  instinktlar g ‘oyasi  yordamida  Z.  Freyd  irratsional  qo‘rqinch  va 
miyaga  o ‘rnashib  qolgan  harakatlarga  qarshi  kurashda  ratsional  dalil- 
lar ojiz  ekanini  tushuntirmoqchi  bo‘ldi.  Bizning  instinktlarimiz,  tashqi 
olamga munosabatimiz  va  vijdonimiz  «ichki  ovoz»  o‘rtasidagi  nizoni 
tushunish  uchun  u  bizning  mental  hayotimiz  (id,  ego  va  super  ego) 
modelini  ishlab chiqdi.
Z.  Freyd  bu  o ‘rinda  tushunchalar,  mohiyatlar  va  to ‘qib  chiqaril­
gan  narsa  chegarasida  ish  yuritdi.  Avvalo  uning  mental  hayotimizga 
bo‘lgan o‘z qarashlarini qanday bayon qilganini ko‘rib chiqaylik. «Ma- 
konda joylashgan  ong  hodisalari  faqat  muayyan  nuqtada,  sharoitlarda 
belgilaydigan  hayot  ehtiyojlari  asosida  ratsional  tuzilmalashtirilgan, 
rivojlangan  psixik  apparat  to‘g ‘risida  biz  qabul  qilgan  faraz  — bizga 
boshqa  har  qanday  fan,  masalan,  fizika  poydevoriga  o‘xshash  psixo­
logiya  poydevorini  yaratish  imkonini  berdi».  Ko‘rinib  turganidek,  Z. 
Freyd  psixoanalizni  fizika  kabi  ko‘radi.  Bunday talqin uning  ba’zi  ta- 
yanch metopsixologik tahlillari bilan bog‘liq. U mental hayotni mental 
kuchlar va mental  q u w at bilan determinatsiya qilinadigan hodisa sifa­
tida tushunadi. Demak, u psixoanaliz tabiiy fan deb aytishi mumkin.
Mental  kuchlar va mental quw at eng qadimgi  mental soha bo‘lgan 
idd
a topilishi  mumkin.  U   inson  instinktlarining mental jihatlariga ega. 
Freyd  idni  «sharaqlab  qaynab  turgan  choynak»ka  o ‘xshatadi.  Bizning 
instinktlarimiz  har  doim  bizning  ehtiyojlarimizni  qondirishga  intiladi.

---

Ular  lazzat  tam oyili,  deb  ataladigan  narsaga  bo‘ysunadilar. 
ldmwg
  in- 
dividni  faollashtiradigan  boshqa  funksiyalari  ham  m avjud.  U lar  oldin- 
gi  siqib  chiqarilgan,  biroq  odam ni  faollashtirishda  davom   etayotgan 
g ‘oyalar.  harakatlar va  tuyg‘ularni  «xotirlash»  haqida  gap  yuritadi.  Bu 
funksiyalar m antiqiy tashkil  etilm agan  holda  harakat  qiladi.  U lar man- 
tiqiy emas.  Biroq  m uayyan  m a’noda  baribir  inson  ongiga kirishadi:  sa- 
bab  va  oqibatlarni  tushunm asak,  ular  bizni  harakatga  undaydi,  depres- 
siya  holatiga olib keladi  yoki xayol  va fantaziyalarni  keltirib chiqaradi. 
Shunday qilib,  ongsizlik  /ddagi  oliy  mental  sifat  hisoblanadi.
Psixoanalizdagi  eng  m uhim   holatlar jum lasiga ongsizlik yoki 
idda-
 
gi jarayonlar bizning ongli  hayotim izni  boshqaruvchi  qonunlardan  farq 
qiladigan  boshqa qonunlarga b o ‘ysunishi  haqidagi  farazlardir. Z.  Freyd 
bu  «qonunlarni»  birlam chi  jarayonlar  deb  ataydi.  Tush  ishini  m uho- 
kam a  qilishim iz  ongsizlikda  yuz  berayotgan  jarayonlam ing  g ‘alati  va 
chalkash xususiyatlariga  ishora  qiladi.  M asalan,  undagi  qaram a-qarshi- 
liklar ayniyat  sifatida talqin  qilinadi.
Tashqi  olam ning  ta ’siri  tufayli