Pedagogikainstituti

Germaniyalik  mutaffakkir
 
Immanuil Kant Kyonigsberg shahrida hunarmand-usta oilasida tug ‘ilib
 
) ‘sdi.  U  oiladagi  9  nafar farzandning  to ‘rtinchisi  bo'lgan.  I.  Kant
 
bolalik  va  o'smirlik  chog‘larida  tez-tez  kasalga  chalingani  sababli
 
rimjon, jizzaki hamda vahimachi edi.
1745-yilda  и  Kyonigsberg  universitetining  ilohiyot  fakuVtetini
 
tamomlagcm.  1755-yildan  to  1797-yilgacha  shu  yerda  metafizika,
 
mantiq,  axloqiy falsafa,  fizika,  riyoziyotdan  dors  bergan.  Umrining
 
oxirigacha  bo'ydoq  o'tgan.  57  yoshida  «Sof tafakkur  tanqidi»  deb
 
nomlangan asosiy asarini yozib tugallagan.
Uning quyidagi asarlari та ’lum: «Osmonning umumiy tabiiy tarixi
 
va  nazariyasi»  (1755),  «Mantiq»  (1800),  «Amaliy  mantiq  tanqidi»
 
(1788),  «Antropologiya»  (1798).  Bular I.  Kantning eng yirik va mash­
hur asarlari sirasiga kiradi.
Olim shaxsiy hayotida falsafiy masalalar xususida suhbatlasxishni
 
xush ко ‘rmagan.  Aftidan,  и о ‘zining tinglashga emas, faqat о ‘qitishga
 
qobiliyatli ekanini yaxshi anglagan.
Hayotining har bir lahzasi muayyan tartibga solingan faylasuf har
 
kecha roppa-rosa  10 da  uyquga yotgan,  tonggi soat 5 da  uyg'ongan.
 
U 30-yil davomida  bir marta  ham  bu  tartibni  buzmagan.  Roppa-rosa
 
I echki soat  7 da sayrga chiqqan.  Kyonigsbergda yashovchilar Kantga
 
;/arab soatlarini tekshirishgan.
Psixik  hodisalam i  o ‘lchash  m um kinligi,  binobarin,  psixo- 
iogiyada  eksperim etning  bo‘lishi  m um kinligi  haqida  nemis 
psixologi  I.  Gerbart  (1 7 7 6 -1 8 4 1-y.)  ijobiy  fikr  aytgan.  U 
«psixologiyada  m atematikani  tatbiq  etish  mumkin  va  zarurligi 
haqida» 
shunday 
degan: 
«M ening  tekshirishlarim  
am alda 
faqat  psixologiyaning  o ‘zi  bilan  cheklanib  qolm asdan,  balki 
fizikaga  va  umuman,  tabiat  fanlariga  ham  qisman  aloqadordir». 
Gerbartning  fikricha,  asosiy  psixik  elem ent  tasavvurdir,  qolgan 
barcha jarayonlar — xissiyot,  iroda,  tasavvurlar kom binatsiyasidan

---

va 
m unosabatlaridan 
iboratdir. 
Ruhiy 
holatlar  doimo  o ‘zgarish  jarayonida  bo‘ladi.
Tasavvurlarning  bu  doimiy  o ‘zgarish  va 
almasxish 
jarayonida 
m a’lum 
darajada 
doimiylik,  qonuniyat  bor.  Bu  doim iylikning 
miqdor  tom onini  oMchash  mumkin.  Shu­
ning 
uchun 
ham, 
Gerbartning 
fikricha, 
psixologiyaga  m atem atikani  tatbiq  qilish 
mumkin.  Gerbart,  garchand,  psixologiyada 
G e rb a r
eksperim entdan  foydalanishning  zarurligi  va 
foydaliligini  isbotlagan  bo‘lsa ham,  lekin  uning o ‘zi  bu  metoddan 
foydalanmagan.
Eksperimental 
psixologiya  taraqqiyotida, 
ayniqsa, 
nemis 
fiziologi  va  psixologi  Vilgelm  Vundt  (1832—1920-y.)ning  ishlari 
katta  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  V.  Vundtgacha  faqat  ichki  tajribadan 
va  o ‘z-o‘zini  kuzatishdan  foydalanib  kelgan  psixologiya  faqatgina 
tasviriy  fan  edi.  V.  Vundt  eksperim ent  va  o ‘lchash  metodlarini 
zarur  deb  topib,  psixologiyani  izohli  fanga  aylantirishni  maqsad 
qilib  qo‘ydi.
V.  Vundt  psixologiya  uchun  klassik  metodlar  bo‘lib  qolgan  bir 
qancha  m etodlam i,  ya’ni  qo‘zg ‘atish  metodi,  ifodalash  metodi  va 
reaksiya metodlarini  kashf etdi  hamda  rivojlantirdi.

---

V.  Vundt  1879-yili  Leypsigda  birinchi  eksperimental  psixologiya 
laboratoriyasini  tashkil  qildi.  Oradan  kocp  vaqt  o‘tmasdan  (1881-y.) 
u  Berlin  universiteti  huzurida  eksperimental  psixologiya  institutini 
tashkil qildi.
V. Vundt shug‘ullangan masalalardan biri o ‘sha vaqtda astronomlar 
tomonidan  ochilgan  diqqatni  bir  vaqtda  ikkita  har  xil  qo‘zg‘atgichga 
to‘plash  mumkin  emasligi  haqidagi  masala  edi.  Bu  hodisani  aniq lash 
uchun  V.  Vundt  (laboratoriya  tashkil  qilingunga  qadar)  1861-yilda 
alohida  mayatnik  ish  o ‘ylab  chiqardi  (Vundt  mayatnigi).  Bu  mayatnik 
graduslarga  bo‘lingan  yoy  atrofida  harakatlanadi  va  har  bir  ma’lum 
vaqtdan keyin jiringlaydi. Bu psixologik elementlar uchun kashf etilgan 
birinchi asbob edi.
Ilmiy  (izohli)  psixologiyani  oyoqqa  turg‘izish  uchun  V.  Vundt 
q o ‘shimcha  vosita  sifatida  yondosh  fanlar,  ayniqsa,  fiziologiya, 
astronomiya,  etnografiya,  tarix,  mifologiya  va  boshqa  fanlardan 
olingan  m a’lumotlardan  foydalanish  zaruriyatini  avval  surdi.
Leypsig laboratoriyasi va institutidan namuna olib, Germaniyaning 
boshqa 
universitet, 
shaharlarida 
ham, 
shuningdek, 
boshqa 
mamlakatlarda  ham,  jumladan,  Fransiya,  Angliya  va  Amerikada 
laboratoriya  hamda  institutlar  tashkil  qilindi.  XIX  asming  oxirida 
Rossiyada ham  bir qancha eksperimental psixologiya laboratoriyalari 
tashkil  qilindi:  Moskvada  Tokarskiy,  Qozonda  Bexterev,  Odessada 
N.  N.  Langerlar  tomonidan  shunday  laboratoriyalar  ochildi.  1911- 
yil  Moskva  universiteti  huzurida,  maxsus  qurilgan  binoda  professor 
Chelpanov  rahbarligida  eksperimental  psixologiya  instituti  tashkil 
qilindi. Hozirgi  vaqtda bu institut RF Pedagogika fanlari akademiyasi 
sistemasiga kiradi.
Professor A. F. Lazurskiy (1874—1917-y.) tomonidan eksperimental 
metodning  alohida  turi  -   tabiiy  eksperiment  ishlab  chiqildi.  Eksperi- 
mentning  bu  turidan  bizda  bolalar  psixologiyasini  o‘rganishda, 
pedagogika masalalarini, ayniqsa, ta’lim  psixologiyasi masalalarini hal 
qilishda keng va unumli foydalanilmoqda.
Eksperimental  metodning  tatbiq  qilinishi  psixologiya  fani  taraq­
qiyotiga  juda  unumli  ta’sir  ko‘rsatdi.  Bu  metod  yordamida  oddiy

---

kuzatish yoki o ‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan aniqlash qiyin bo‘lgan yoki 
butunlay mumkin boMmagan ko‘p ma’lumotlar aniqlandi, ayrim psixik 
hodisalar  o‘rtasidagi  bog‘lanishlar  aniqlangan,  psixik jarayonlardagi, 
ayniqsa,  sezgi,  diqqat,  idrok,  xotira  sohasidagi  ba’zi  bir  qonuniyatlar 
ochilgan.
Eksperimental  tahlil  yo‘li  bilan  murakkab  psixik  jarayonlar 
(idrok,  xotira,  tafakkur)ning  alohida komponentlari  tarkibiy  qismlari 
ajratilgan, psixik jarayonlaming fiziologik hodisalar bilan, shuningdek, 
tashqi  fizik muhit  hamda  ijtimoiy  muhit  bilan  bo‘lgan  bog‘lanishlari 
ochilgan.
Eksperimental  tekshirishlaming  yakunlari,  shuningdek,  eksperi­
mental  metodning  usullaridan  foydalanish  amaliy  faoliyatning  turli 
sohalarida  -   o ‘quv  tarbiya  ishlarida,  meditsinada,  mehnatni  tashkil 
qilish  va  ratsionalizasiyalashtirishda,  sud  ishlarida,  san’atda juda  ko‘p 
foyda keltiradi.
Psixologiyada  eksperimentni  tatbiq  qilish  b o ‘yicha  dastlabki 
ishlarni  fiziolog  Veber  (1 79 6-1 878-y.)  va  fizik  Fexner  (1803- 
1887-y.)lar  amalga  oshirdilar.  Veber va Fexnerning  maqsadi  tashqi 
ta’sirotlar (fizik om illar) va ularning muvofiqi -  sezgilarning o ‘zaro 
munosabatlari  sohasidagi  qonuniyatlam i  topishdan  iborat  edi.
Fexner  eksperimental  metodlar  asosida  sezgilarning  ortib  borishi 
bilan  ularni  qo‘zg‘atuvchi  taassurotlar ta’siridagi  qiyosiy  munosabatni 
aniqlab, sezgi qo‘zg‘atgich logarifmasiga proporsionaldir, degan psixo- 
fizik qonunni kashf etadi.
Veber  va  Fexnerlar  o ‘tkazgan  tajribalar  «Psixofizika»  degan 
alohida  fanning paydo b o ‘lishiga olib  keldi.V eber va Fexner ishla- 
rining  ahamiyati,  shundan  iboratki,  ular  birinchi  bo‘lib  psixologi- 
yani, tabiat fanlari  singari,  eksperim ental fanga aylantirish mumkin 
ekanligini  isbotladilar.  Shu  vaqtgacha  faqat  kuzatish,  asosan,  o ‘z- 
o ‘zini  kuzatishdan  foydalanib  kelayotgan  psixologiya  endi  aniq, 
fanlardagi  ob’ektiv metoddan  foydalana boshlaydi.
XIX—XX  asrlar  psixologiya  fanining  yutuqlari  uchun  metod 
bilan  birgalikda  taraqqiyot  prinsipining  kiritilishi  ham  katta  aha- 
miyatga  ega  bo‘ladi.  Taraqqiyot  ideyasi,  xususan,  ruh  haqidagi

---

ta ’lim otdagi  ta ra q q iy o t  ideyasi  qadim gi  zam o n   m utafak kirlarining 
k o ‘pchiligi  (G eraflit,  E fissk   v a   bosh q alar)  to m o n id an   aytilg an  ide- 
yadir.
Amaliy mashg‘ulotlardagi muhokama uchun savollar.
1. XVIII asr psixologiyasiga umumiy tavsif bering.
2. Fransuz va nemis psixologiyasining rivojlanishi haqida qanday 
ma’lumotlarni bilasiz?
3.  XVIII asming ikkinchi yarimida ingliz psixologlari Yum va Gartlilar qan­
day ta’limotlarni iigari surdilar?
4. Assotsiativ psixologiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi haqida ma’lumot 
bering.
5. Assotsiativ psixologiya vakillaridan kimlarni bilasiz?
6.  Eksperimental psixologiyaning shakllanishi qanday yuzaga kelgan?
7. V. Vundt psixologiya uchun qanday metodlami kashf etdi va rivojlantirdi?
8.  Professor A. F. Lazurskiy tomonidan eksperimental  metodning qaysi turi 
ishlab chiqilgan?

---

4  -  M  a  v  z u :  X IX —X X  a s r la r d a   h o rijd a  
psixologiyaning  riv o jla n ish i
R e ja :
1. Yangi  psixologik m aktablam i  shakllanishi  va  rivojlanishi.
Strukturalizm .
2.  Vfyursburg m aktabi.
3.  Fransuz  psixologiya m aktabi.