|
ҳасанов ҳ. Сайёх олимлар. –Т.: Ўзбекистон, 1981. –Б. 95.
77
10
olim yoki dengiz sayyohi oldindan bashorat qilolmagan. kolumbning “G‘arbga yursam Osiyoga
yaqinroq bo‘ladi” degan katta xatosi geografiya tarixida juda katta kashfiyotga sabab bo‘ldi,
ya’ni g‘arbiy yarimsharda katta quruqlik borligi aniqlandi.
Аfsuski, G‘arbiy Yevropadagi geograflar va ularga taqlid etuvchi ba’zi tarixchi geograflarimiz
XV – XVI asrdagi buyuk kashfiyotlar tarixini yoritishda quyidagi muhim masalani yo mutlaqo
tilga olmaydilar, yoki faqat “g‘arbchasiga” izohlaydilar.
biz o‘rtaosiyolik olim beruniyning yer sharining shakli to‘g‘risidagi ajoyib fikrlarini ko‘p
eslaymiz. Uning bu ta’limoti buyuk geografik kashfiyotlar davrining boshlanishiga zamin tayyor
-
lagan. Аbu Rayhon beruniy o‘zining “Xindiston” asarida yer yuzasining tuzilishi, dengiz va
quruqlik to‘g‘risida gapirib, ”...Yerning choragi ma’muradir. Ma’murani g‘arb va sharq tomon
-
dan Muhit okeani (Аtlantika va Tinch okean) o‘rab turibdi. bu Muhit okeani, yerning obod
qismini dengizlarning narigi tomonida bo‘lishi mumkin bo‘lgan quruqlik yoki odam yashaydigan
orollardan ikkala yoqdan (g‘arbdan va sharqdan) ajratib turadi...”, “...U tomonda havo noqulay,
yo‘llar notinch, xavf-xatar ko‘p, borgan kishilar qaytib kelmaydi – shuning uchun u quruqlik-
ka tomon yurilmaydi deb aytib o‘tgan edi. bizning tekshirishimizcha, yerning shimoliy (ikki)
choragidan biri quruqlik bo‘lganligidan, uning hamqutr (diametral qarama-qarshisidagi) chorak
ham quruqlik bo‘lishini taxmin qilamiz” degan mulohazalaridan uning g‘arbiy yarimsharda ham
bizning yerimnz singari katta quruqlik borligini taxmin qilganligi anglashilib turibdi. Globusga
qaralsa, bu katta quruqlik Аmerika qit’asi ekani ayon bo‘ladi. G‘arbda noma’lum qit’a borligi
to‘grisida hind beruniyshunosi Said Hasan Boroniy bunday deydi: “Qonuni Mas’udiy” asaridagi
to‘rtinchi maqolaning 9-bobida beruniy ma’murani qisqacha tasvirlab turib “yunonlar Аtlantika
sohilini dunyoning oxiri deb bilganlar. Ular yaqin orollar (kanar, Madeyra va, ehtimol, Аzor)
nigina bilganlar. Ular Uzoq Sharqdan nariyoqni bilmaganlar” deb yozgan edi. “Yerning sharqiy
va g‘arbiy tomonlarida aholi yashaydigan joylarning bo‘lishiga qattiq sovuq ham, jazirama issiq
ham xalaqit bermaydi.
Shunday qilib, g‘arbiy yarimsharda yaxlit bir quruqlikning, keyinchalik Аmerika deb
nomlangan qit’aning mavjudligini Beruniy XI asr boshidayoq, ya’ni yevropalik olimlardan 450
yilcha oldin taxmin qilgan va bu haqda o‘z asarlarida bir necha bor yozgan.
Xo‘sh, buning kolumbga va Аmerikaning kashf etilishiga biron aloqasi bormi? ha, aloqasi
bor. O‘rta asrlarda Muso Xorazmiy, Ibn Sino, beruniy va boshqa olimlar G‘arbiy Yevropa faniga
katta ta’sir ko‘rsatganlar; ularning asarlaridan o‘sha zamonlarda darslik va qo‘llanma sifatida
foydalanilgan. Xristofor kolumb o‘z sayohatiga ko‘p yillar mobaynida tayyorgarlik ko‘rgan; shu
maqsadda Sharq sayyohlari va olimlarining bir qancha asarlarini o‘qib chiqqanligi ham ma’lum.
O‘sha davrlarda eng ko‘p tarqalgan kitoblarning mualliflari Ibn Sino, beruniy, shuningdek ularn
-
ing shogirdlari va muxlislari edi. Ispaniya XV asr boshigacha arablar qo‘l ostida bo‘lgan. Ma
-
rokash va Ispaniya kutubxonalarida Beruniyning ba’zi qo‘lyozmalari saqlanib qolganligi ham
ma’lum. beruniydan 200 yil keyin, ya’ni XIII asrda Ispaniyada arab tilida yozilgan giyoh ki
-
tobining muallifi Ziyoddin ibn baytar beruniyning “Saydana” asaridan foydalanganligini faxr
bilan tilga olgan. Xullas, kolumb ham Ibn Sino asarlaridan va beruniy ta’lamotidan bevosita
yoki bilvosita foydalangan va ilhom olgan bo‘lishi mumkin.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xorazmlik Аbu Rayhon beruniyning g‘arbiy yarimsharda
katta quruqlik borligi to‘g‘risidagi taxmini XV – XVI asrlarda haqiqatga aylandi. bu –
beruniyning yer sharining noma’lum qismlarini topish yo‘lidagi juda qimmatli nazariy xizmatidir.
Vatandoshimizning bu xizmati fan tarixida munosib taqdirlanishi lozim deb o‘ylayman.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. II жилд. –Т.: фан, 1965. –269 б.
2. ҳасанов ҳ. Сайёх олимлар. –Т. Ўзбекистон, 1981. –264 б.
78
Do'stlaringiz bilan baham: |
