Педагогика ва Психология соҳаларидаги инновациялар

So‘zing oz bo‘lsin-u ma’noli bo‘lsin,
Eshitganlar qulog‘i durlarga to‘lsin
Inson ma’noli so‘zladimi, bilingki bu aql va idrokdandir. Aql nima ? To‘g‘ri fikr, mushoxa
-
da, aqlli qaror, yuksalish va yetuklik. So‘z mulkining sultoni deya e’tirof etilgan Mir Alisher 
Navoiy, sirli osmon toqiga ilk narvon qo‘ya olgan Mirzo Ulug‘bek, dunyo tibbiyotini haligacha 
hayron qoldirayotgan Abu Ali ibn Sinolar aql vakillaridandir.
Idrok nima? Aql chashmasidan qonib suv icha olgan va o‘zining mo‘l hosilini ko‘rsatadigan 
bir turfa olam.Aql bilan ko‘zlangan maqsad idrok orqali o‘z samarasiga erishiladi.O‘zga yurtlarda 
buyuk saltanat qura olgan shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur nafaqat dilbar shaxs,balki 
aql va idrokni o‘zida mujassam eta olgan betakror ajdodimizdir.bundan ko‘rinib turibdiki aql va 
idrok qanday pog‘onalardan iborat?
AQL 
IDROK
bilim 
salohiyat
zakovat yetuklik
iqtidor 
qobiliyat
notiq 
so‘zomon
savodxonlik 
komillik
Shu xislatlarga ega bo‘lgan inson xalq ardog‘idagi insondir.bundan ko‘rinib turibdiki savodx
-
onlik inson hayotida juda katta o‘ringa ega ekan.bu esa diktant orqali samarali natija beradi.
“O‘zbek tili kambag‘al emas, balki o‘zbek tilini kambag‘al deguvchilarning o‘zi kambag‘al. 
Ular o‘z nodonliklarini o‘zbek tiliga to‘nkamasinlar” degan edi roman janrining asoschisi Abdulla 
Qodiriy.
O‘zingiz bir o‘ylang,o‘zbek tili qanchalar boy til ekanligi sir emas. bir so‘z doirasida qancha
-
dan – qancha ma’no nozikliklari buni yaqqol isbotlaydi. Mana shu narsalarni o‘zlashtirish uchun 
o‘quvchi, avvalo, husnixat sohibi va so‘zdan -so‘zni farqini anglab yetishi kerak. bu esa imloviy 
savodxonlik kalitidir. O‘quvchining eshitib,idrok qilingan so‘z, gap, matnni anglab yetishdagi aso
-
siy vosita diktant hisoblanib,o‘quvchi diktant yozayotganda xato qilmaslik uchun imlo va tinish 
belgilarining ishlatilishiga doir qoidalarga amal qilishga harakat qiladilar. 
Diktant o‘quvchilarning bilimidagi bo‘shliqlarni aniqlash va kerak bo‘lganda shu bo‘shliqlarni 

---

221
10
to‘ldirish uchun yoziladi.
darhaqiqat, diktant vazifasiga ko‘ra, asosan ikki turga ajratiladi.
1. Ta’limiy diktant
2. Nazorat diktant
Ta’limiy diktantlar o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan har bir darsning 5 – 10 daqiqasi davom-
ida va ba’zan to‘liq dars jarayonida o‘lashtirilgan bilimni mustahkamlash maqsadida o‘tkaziladi.
Shuni ta’kidlash joizki, ta’limiy diktant o‘tkazilishi va bajarilishi usullariga ko‘ra bir necha tur-
ga ajratiladi: ta’kidiy diktant, saylanma diktant, erkin diktant, lug‘at diktant, rasmli diktant, ijodiy 
diktant, izohli diktant kabi turlar. 
Diktantning samaradorligi, mavzu va uning mazmuni, maqsadning aniqligi hamda izchilligiga 
ko‘ra belgilanadi. 
Ushbu qo‘llanma maktablarda ona tili darslarida lug‘at diktantlardan keng foydalanishni tavsi-
ya etadi.
Lug‘at diktant hozirgi o‘zbek adabiy tili me’yorlari talablariga javob berishi, uning mazmuni 
muayyan sinf o‘quvchilari uchun tushunarli va mavzu asosida tanlangan bo‘lishi zarur.
Lug‘at diktantlar o‘quvchilarni nafaqat ongini rivojlantiradi, balki qo‘l xotirasini ham mustah-
kamlaydi .Insonni qo‘l xotirasi ongga nisbatan kuchliroq rivojlanganligi fanda o‘z isbotini topgan. 
Agar o‘quvchi eslay olmagan taqdirda ham qo‘l xotirasi hech qachon pand bermaydi.
Ona tili darslarida lug‘at diktantdan, asosan, boshlang‘ich ta’lim va 5-6 sinflarda olib borilsa 
natijasi samaraliroq bo‘ladi.Negaki, poydevori mustahkam bino har qanday sinovga dosh bera 
olganidek, to‘g‘ri va samarali metod orqali berilgan ta’lim bilimli va salohiyatli kelajak avlodni 
tarbiyalab berishiga ishonamiz.
Lug‘at diktantdan foydalangan holda ushbu metodni “ONG va TAFAKKUR” usuli deb nom-
ladim. Nima uchun? O‘quvchi tomonidan o‘zlashtirilayotgan har bir yangi so‘zning nafaqat im
-
loviy savodxonligini, balki so‘z boyligini, ongini va tafakkurini ham ziyraklashtiradi “ONG va 
TAFAKKUR” metodi orqali o‘quvchilarni xatosiz yozishiga erishilsa,demak o‘quvchi ziyrak, 
izlanuvchan, har bir narsaning mohiyatan anglab yetish darajasidagi iqtidor egasi desak mubolag‘a 
bo‘lmaydi.
Darhaqiqat, o‘tmishda hattotlar bejizga ulug‘lanmagan,chunki chiroyli va xatosiz yozish har 
kimning ham qo‘lidan kelmagan, bu faqat eng ziyrak va aqlli insonlarga ishonilgan .ba’zan daft
-
ar tekshirish jarayonida ayrim o‘quvchilarni yozuvini va yo‘l qo‘ygan imloviy, punktuatsion 
xatolarini ko‘rib ko‘nglingiz xijil bo‘ladi. “ONG va TAfAkkUR” metodi orqali o‘quvchilar
-
ni savodxonligiga erishilsa, kelajakda hech qaysi sohada qoqilmasligiga erishgan bo‘lamiz.
Ma’lumki, 5- sinf ona tili darsligini asosiy dars soati tilshunoslikning fonetika bo‘limini o‘rganadi.
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida chuqur til orqa Xx undoshi va bo‘g‘iz undoshi 
bo‘lgan hh ajratishda o‘quvchilarga qiyinchilik tug‘iladi. bu esa ona tili fan o‘qituvchisini qay 
darajada mahorat bilan o‘quvchilarga tushuntira olganligiga bog‘liq. demak, aynan lug‘at diktant 
bu masalada o‘qituvchilarga yordamchi vazifasini o‘taydi.
Har bir mavzu asosida kunlik o‘quv dars mashg‘ulotini belgilangan 45 akademik soatidan 5 
daqiqasini lug‘at diktant uchun ajratish lozim.
Masalan, “Hh undoshini talaffuzi va imlosi “ mavzusi bilan tanishib, mavzu asosida 10 dona 
so‘z yoziladi. Misol uchun, hol, holva,hayajon, hakim, muhtoj, haqiqat, ahvol, hayot, hirot, hur
-
mat kabi. berilgan so‘zlarni nechtasi barcha o‘quvchilar tomonidan to‘liq o‘zlashtirilsa bu so‘z 
o‘zlashtirilgan deb topilib, keying yozilishi kerak bo‘lgan so‘zlar qatoridan chiqariladi. Agar qa
-
ysiki so‘z bir o‘quvchi tomonidan xatolikka yo‘l qo‘yilsa bo‘shliq deb topilib, xuddi shu so‘z 
keyingi yoziluvchi so‘zlar qatoriga qaytadan kiritiladi.Shu tariqa o‘quvchini ong va qo‘l xotirasida 
ushbu so‘zlar yod olinadi.
Shu jumladan, “Tutuq belgisi imlosi” mavzusi ostida ushbu so‘zlarni misol qilish mumkin. 
Masalan, sa’va, ta’na, qa’la, is’hoq, as’hob, Ra’no, ma’no, jur’at, Tal’at kabi so‘zlarda ham 
yuqoridagi metodni qo‘llash sifatli ta’lim jarayonini ta’minlaydi.
Ushbu jarayonni jadval asosida kunlik natijasini ham e’lon qilib borilsa o‘quvchi bora- bora 
xatolikka yo‘l qo‘ymay yuqori pog‘onadan o‘rin egallashga harakat qiladi. bu esa hayotga bo‘lgan 
intiluvchanligini oshirish demakdir.

---

222
10
O‘quvchilarning ismi va 
familiyasi
So‘z
O‘zlashgan so‘z
O‘zlashmagan so‘z
1 Abdumannobova Robi-
yaxon
2 Mahammadjonova Max-
fuxaxon
3 Olimjonov Ilyosbek
Hol,holva,hayajon,hakim
Muhtoj,haqiqat,ahvol,
Hayot,Hirot,hurmat
1.barchasi
2.barchasi
3.hol,hayajon,
Hakim,haqiqat
Hayot,hurmat
1.------
2.------
3.holva,muhtoj,
Ahvol
Shunday qilib ushbu metodni 6-sinflarda ham qo‘llash mumkin. Masalan, “so‘z turkumlari” 
mavzusini o‘rganishda ham samarali natijaga erishish mumkin.MIsol uchun, sifat so‘z turkumi 
mavzusi doirasida sifat ma’no turlarini o‘rganish bilan birga lug‘at diktantni qo‘llaymiz. Masalan, 
makon-zamon ma’no turiga oid qishin-yozin yozgi,kuzgi,bahorgi,ertangi,kechki,bulturgi kabi 
so‘zlarni qo‘llash mumkin.bunda so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra sodda,qo‘shma,juft va takroriy ho
-
latlari uchraydi. O‘quvchi shu tushunchalarni anglab yetsa bu ham savodxonlik belgisidir. dars 
jarayonida ta’limiy diktant, yoki nazorat diktantidan foydalanadimi,maqsadi bitta o‘quvchilar 
savodxonligiga erishishdan iborat.
Insonni husnixati, imloviy savodxonligi nafaqat aqlini belgilaydi,balki harakterini ham anglati-
shi psixologlar tomonidan isbotlangan.
Demak, insonni ichki olamini namoyon etuvchi satrlarga marjondek teruvchi o‘zining pok qal-
bidan xabar beruvchi savodxon o‘quvchilar tayyorlash o‘z qo‘limizda.
Zotan,bu metod o‘quvchi yoshlarni kelgusida savodli,bilimli va albatta aqlan yetuk barkamol 
inson bo‘lib yetishishida samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi.

---

223