Pedagogika va aniq fanlar

5. Mavzu: Gazlama bilan ishlash darslarini tashkil etish 
metodikasi
. 
Reja: 
1.  Gazlama va ip turlari bilan tanishish. 
2.  Gazlamaning sanoatda ishlab chiqilishi. 
3.  Gazlamaga ishlov berish jarayoni va ishni to’g’ri tashkil etish 
Tayanch so’z va iboralar 
Gazlama, ip, turlar, ishlov berish, tenika xavfsizligi, metodika, asbob-uskina, 
ip turlari. 
Gazlama —  arkok  va  tanda  iplarining  oʻrilishidan  hosil  boʻladigan, 
pardozlangan  va  ishlatishga  tayyor  mato.  Oʻlchab  —  gazlab  (qarang  Gaz) 
sotilganligi  uchun  shunday  nomlangan.  Gazlama.  qadimda  daraxt  poʻstloqlaridan 
qoʻlda,  keyinchalik  tolalardan  yogʻoch  dastgoxlar,  doʻkonlar,  toʻquv  stanoklarida 
toʻqilgan. Hozir asosan avtomat stanoklarda toʻqiladi. 
Oqartirilgan,  sidirgʻa  yoki  gulli,  oʻng  tomoni  tukli  va  tuksiz  Gazlamalar 
boʻladi.  Gazlamadan  kiyim-kechak  tikiladi,  roʻzgʻor  buyumlari  tayyorlanadi,  u 
texnikaning  turli  sohalarida  ishlatiladi.  Gazlamalar  tanda  (oʻrish,  boʻylama)  va 
arqoq (enlama) iplarning oʻrilishi, ularning materiali, eni, pardoz turlari, ishlatilishi 
bilan  bir-biridan  ajraladi  (ip  gazlama,  jun  gazlama,  ipak  gazlama  va  h.  k.). 
Gazlamaning  pishiqlik,  kirishuvchanlik,  choʻziluvchanlik,  qalinlik  xossalari  bor. 
Pishiqlik — tanda va arqoq iplarining pishitilishi va oʻrilishiga bogʻliq, u maxsus 
dinamometr  yordamida  anikdanadi.  Choʻziluvchanlik  —  tanda  va  arqoq  iplari 
yoʻnalishida tortilganda yirtilguncha uzayishi. Dinamometrda pishiqlikni oʻlchash 
vaqtida  aniqlanadi.  Kirishuvchanlik  —  saqlash,  hoʻllash,  yuvish  va  b.  hollarda 
oʻlchamining  qisqarishi.  U  tanda  va  arqoq  iplarining  materiali  va  xossalari, 
toʻqimaning  tuzilishi  hamda  pardozlash  xillariga  bogʻliq;  Gazlama  3—10% 
kirishishi  mumkin.  Qalinligi  tanda  va  arqoq  iplarining  yoʻgʻonligiga,  zichligi  va 
pardoz  turlariga  bogliq.  Kiyimlik  Gazlamalarning  qalinligi  0,1—5,0  mm, 
texnikada  ishlatiladiganlariniki  bundan  qalin  boʻladi.  Qalinlik  maxsus  asboblar 
bilan  oʻlchanadi.  Gazlamalarni  pardozlashda  tukini  yoʻqotish,  ohorini  toʻkish, 
oqartirish, boʻyash, gul bosish, tarash va b. ishlar bajariladi. Tukini yoʻqotish — G. 
yuziga chiqib qolgan ip va tolalarni olib tashlash; kuydirish yoki qirqish yoʻli bilan 
bajariladi.  Kuydirish  uchun  Gazlamalar  qizitilgan  metall  yuzasidan  yoki  gaz 
alangasi  ustidan  tez  oʻtkaziladi.  Qirqish  esa  maxsus  mashinalarda  tez  aylanuvchi 
pichoqlar  yordamida  bajariladi.  Bunda  Gazlama  tekis  va  chiroyli  boʻlib  chiqadi. 
Ohorini toʻkish — tanda iplaridagi ohorni yuvish, bunda Gazlama maxsus eritmali 
hovuzda  ivitiladi,  soʻngra  yuvib  ohordan  tozalanadi.  Ohori  toʻkilgan  Gazlama 

---

 
 
34 
 
boʻyaladi,  gul  bosishda  boʻyovchi  moddalar  iplarga  yaxshi  oʻrnashadi  va 
yuvilganda  aynimaydi.  Oqartirish  —  toʻqimadagi  tabiiy  sargʻish  rangni  yoʻqotib, 
gazlamaga  oq  tus  berish.  Gazlamalar  toʻliq  oqartirilgandan  soʻng  boʻyaladi  yoki 
gul  bosiladi.  Sidirgʻa  boʻyash  —  Gazlamalarni  turli  ranglar  bilan  bir  xil  qilib 
boʻyash.  Gul  bosish  —  Gazlamaning  oʻng  tomoniga  turli  ranglardan  maxsus 
mashinalarda  bezaklar  tushirish.  Tarash  —  toʻqimadagi  arqoq  iplarini  titib, 
tolalarini  yuzaga  chiqarish  jarayoni.  Bu  jarayon  ninalik  tasma  (kardolenta) 
yordamida tarashlash mashinalarida bajariladi. Bunda Gazlamalar (movut, paxmoq 
va b.) issiq saqlaydigan va mayin boʻladi. Xonalarni bezash, mebellarga qoplash, 
eshik  va derazalarga  tutish  uchun ishlatiladigan  Gazlama  bezak  mato  deb  ataladi. 
Bundam  matolar  toʻqiladi  yoki  pardozlash  vaqtida  gul  bosib  tayyorlanadi.  Ular 
pishitilgan  har  xil  rangli  iplardan  (paxta,  jun,  ipak  va  kimyoviy  tolalar  hamda 
metall  iplardan)  toʻqiladi.  Bezak  Gazlamalar  jakkard  mashinasi  yordamida  yirik 
gulli oʻrilishda toʻquv dastgoxlarida yoki qoʻlda toʻqiladi. Oʻngi tekis, gʻadirbudur 
va tukli boʻladi. Bunday gazlamalar pishiq, yorugʻbardosh boʻlishi kerak. 
Ip —  tolalar  (paxta,  ipak,  jun,  zigʻir  va  b.)dan  ingichka  qilib  yigirilgan  yoki 
yigirilmagan toʻquvchilik va tikuvchilik materiali; pishiq va ka-yishqoq mahsulot. 
Gazlamalar,  trikotaj  toʻqish,  kiyim-kechak  tikish  va  b.  koʻp  maqsadlarda 
ishlatiladi. Ip olish uchun ishlatiladigan tola turiga qarab ip tabiiy, sunʼiy, miner"al, 
kimyoviy xillarga boʻlinadi. Iplar dastlabki, birlamchi va ikkilamchi turlarga ham 
ajratiladi.  Dastlabki  ip  boʻylama  yoʻnalishda  qismlarga  boʻlinmaydi.  Bularga 
elementar va yakka (mono ip) iplar kiradi. Birlamchi ip toʻqimachilik tolalaridan 
tayyorlanadigan kalava ip, bir necha elementar iplardan eshib olinadigan kompleks 
iplardan  ibo-rat. Ikkilamchi iplar bir  necha  birlamchi ipni  eshib  (pishitib) olinadi. 
Iplar bir xil toladan hamda har xil toladan (tabiiy tola bilan boshqacha tabiiy tola, 
sunʼiy tola bilan tabiiy tolani aralashtirib) tayyorlanishi mumkin. Iplarni pishitish 
yoki  eshish  darajasi  ularning  ishlatilishiga  boglik.  Mas,  gazlama  toʻqish  uchun 
asosiy ip (tanda) koʻp pishitiladi, arqoq ip esa kamroq pishitiladi, trikotaj toʻqish 
uchun  ip  yanada  kam  pishitiladi.  Pilla  tolalaridan  yigirilgan  ipak  ip;  viskoza, 
atsetat, kapron va b. kimyoviy tolalardan kompleks iplar olinadi. 
Bejamdor  iplar  olish  texnologiyasi  ham  bor.  Ular,  asosan,  matolar  va  trikotaj 
mahsulotlarning  ustki  qismini  bezashda  ishlatiladi.  Kaprondan  olingan  yakka  ip 
paypoq  toʻqish  sanoatida  ishlatiladi.  Toʻqimachilik  tolalaridan  tashqari,  qogʻoz 
(kordel),  kauchuk  va  b.dan  ip  olinadi.  Yukrrida  ay-tilgan  iplarning  hammasi 
toʻqimachilik  sanoatining  xom  ashyosi  hisoblanadi.  Bulardan  tashqari,  uy-
roʻzgʻorda  va  xalq  xoʻjaligida  ishlatiladigan  iplar  ham  bor.  Bularga  turli  tikish 
(gʻaltak  iplar),  chatish,  kashtachilik,  attorchilik  va  jarroxlikda  ishlatiladigan  iplar 
kiradi. 

---

 
 
35 
 
Ip  uzunligi  (m)ning  massasi  (g)ga  nisbati  Ip  ning  metrik  nomeri  deyiladi.  Ip  past 
(34  nomergacha),  oʻrta  (34  dan  85  gacha)  va  yuqori  (85  dan  yuqori)  nomerli 
boʻladi. Iplar turi (assortimenti)ni koʻpaytirish uchun ular qoʻshimcha ishlov (tuk 
kuydirish, ohorlash, boʻyash)dan oʻtkaziladi. 
Tikish  darslarida  beriladigan  politexnik  bilim  bolalarning  bilim  doiralarini 
kengaytiradi. Bolalarni tasavvurlarini insoniyat hayotida muhim o’rinni egallovchi 
hamda keng tarqalgan materiallar va ularning xususiyatlari, sanoatning gazlama va 
tolali  materiallar  ishlab  chiqariuvchi  tarmoqlari,  materiallardan  texnika  va 
insonning  madaniy  hamda  maishiy  ehtiyojlarini  qondiruvchi  ishlab  chiqarish 
kabilar bilan boyitadi. 
Amaliy mashg’ulotlar jarayonida o’quvchilar turli asboblar hamda moslamalar, 
asosan  qaychi,  igna  va  o’lchov  asboblari  bilan  ishlash  malakalarini  egallaydilar. 
Ular bu asbob va moslamalarning har xil turlari bilan tanishadilar. 
Dazmol  bilan  ishlaganda  mehnat  madaniyati,  o’z  ishini  rejalashtirish  hamda 
tashkil  etish  ko’nikmasi  rivojlanadi  va  takomillashadi.  Bolalarning  didlari  ham 
jiddiy  o’sadi  va  takomillashadi.  Gazmol,  ip  va  boshqa  materiallarni  bir-biriga 
moslab tanlash, o’quvchilarni ranglarni birikishi, gazmol va ipning rangi bir-biriga 
muvofiq kelishiga ehtibor berishga o’rgatadi. 
O’qituvchi  o’quv  materiallarini  darsda  o’quvchilarni  politexnik  tahlim  bilan 
qurollantirish  amaliy  ishlar  bilan  birikib  ketadigan  qilib  qurollantiradi.  U  darsda 
tahlimni  o’quvchilarning  faolliklarini,  aqliy  qobiliyatlarini  o’stiradigan  metod  va 
usullardan foydalanadi. 
1-sinf  o’quvchilar  qo’yidagi  ko’nikma,  bilim  va  malakalarni  egallab  olishlari 
kerak: 
Gazmol  haqidagi  umumiy  tushunchalar  bilan  tanitirish.  O’simlik  (paxta, 
zig’ir)dan  tayyorlanadigan  gazmollar  haqida  dastlabki  mahlumotlar  beriladi. 
Gazmolning  tuzilishi,  ulardagi  iplarning  to’qilishi  haqidagi  ilk  mahlumotlar 
beriladi. 
Gazmollar  asosan  nimalarga  mo’ljallanganligi  bilan  tanishtirish:  kiyim- 
kechak, turmush narsalarga va shu kabilar. 
Ishlatilishi  (tikish,  yamash,  to’qish  iplari)  va  yo’g’on-ingichkaligiga  ko’ra 
farqlanadigan iplar bilan tanishtirish. 
Tikish  va  to’qishda  ishlatiladigan  asosiy  asboblar  hamda  moslamalar  (nina, 
qaychi,  angishvona,  to’g’nog’ich)  va  ularni  saqlashning  asosiy  qoidalari  bilan 
tanishtirish. 
Sanchiluvchan  asbob  va  moslamalarni  ishlatganda  xavfsizlik  texnikasi 
qoidalari  bilan  tanishtirish.  Tikish  vaqtida  to’g’ri  o’tirish  qoidalari,  gigiena 
talablari. 

---

 
 
36 
 
Kerakli uzunlikdagi ipni o’lchash, uni qirqish yo’llari bilan tanishtirish (ularni 
tishlab, totib uzishga yo’l qo’ymaslik), lentani o’lchash va qirqish. 
Ip va tolaga ishlov berish usullaridan biri bilan tanishtirish. 
Yug’on ip va toladan to’qishga o’rgatish. 
Ninaga ip o’tkazish, tugun solish, ipni mustaxkamlashni o’rgatish. 
“Baxya”, “chok” (biriktiruvchi va bezovchi) tushunchalari bilan tushuntirish. 
Oddiy  andazalar  tayyorlash.  O’qituvchi  chizmasiga  muvofiq  to’g’ri  burchak 
shaklidagi andazalar qilish. 
Gazlamani andazaga ko’ra chamalash. 
Gazlamani qaychi bilan qirqish usullarini tanishtirish. 
Gazlamani qalam  yoki bo’r bilan belgilangan to’g’ri yoki egri chiziq bo’ylab 
qaychida qirqishni o’rgatish. 
Gazlamadan narsalar tikishni o’rgatish. 
Tugma qadash usullarini o’rgatish. 
Bu  mashg’ulotda  o’quvchilar  natural  ipak  va  jun  tolali  materiallarni, 
to’qimachilik  sanoati  mahsulotlari  bilan  tanishadilar.  Namuna,  rasm,  chizma  va 
berilgan  o’lchamlar  bo’yicha  andaza  bichish  olishni  va  gazlamaning 
xususiyatlarini (pishqligi, egiluvchanligi, tuzilish) ni o’rganadilar. 
: Yumshoq o’yinchoqlar yasash darslarini tashkil etish metodikasi. 
O’yinchoqlar - bolalar o’yinlari uchun yaratilgan maxsus predmetdir. Biroq bu 
anik  predmetning  kichiraytirilgan  nusxasi  emas,  balki  uning  shartli  tasviri,  o’ta 
umumlashtirilgan  badiiy  obrazdir.  Ifodali  shakl  va  harakatlilik,  ravshanlik  va 
rangning  shartliligi  bularning  barchasi  bolaning  o’yinchoqqa  jalb  qiladi.  U  bilan 
o’ynash ishtiyoqini tug’diradi. O’yinchoq bola quvonchining manbaidir. 
Yumshoq o’yinchoqlar bilan turli yoshdagi bolalar shug’ullanishlari mumkin. 
Aytishlaricha,  yumshoq  o’yinchoq  yasab  o’ynash  faqatgina  kichik  bolalarga  xos 
deb,  lekin  tajribalar  shuni  ko’rsatadiki  yumshoq  o’yinchoqlar  bilan  faqat  bolar 
emas, balki katta yoshdagi bolalar ham qiziqadilar. 
Kichik  o’quvchilar  o’yinchoqlarning  eng  oddiy  turlari,  kattaroqlari  esa 
qo’g’irchoq  teatri  qo’g’irchoqlarini  turli  holatdagi  o’qinchoqlarni  tayyorlaydilar. 
O’quvchilarga  o’yinchoqlar  yasashni  o’rgatish  uchun  avvalo  o’qituvchi  o’zi  bu 
sahnatni  yaxshi  o’zlashtirgan  bo’lishi  kerak.  O’zi  tayyorlagan  chiroyli 
o’yinchoqlarni  o’quvchilarga  ko’rsatar  ekan,  ularda  ham  o’yinchoqlar  yasash 
qiziqishi paydo bo’ladi. 
Yumshoq  o’yinchoqni  yasashni,  uning  yasash  texnologiyasi  uslubi,  tayyor 
shablon  asosida  boshlash  mumkin.  O’yinchoq  andoza  asosida  tayyorlanishiga 
qarab,  bolalarni  intilishlariga,  o’zlari  o’ylab  qo’shgan  g’oyalari  uchun 
rag’barlantirishlari kerak. 
Ishni tashkil qilishdan oldin qo’yidagi ashyolar va asboblarni tayyorlash kerak: 

---

 
 
37