2-
§
. Yunon matematiklarida asosiy uch muammoning qal qilinishi
Reja:
1. Kubni ikkilantirish masalasi.
2. Burchakni uchga bo’`lish masalasi.
3. Doirani kvadratlash masalasi.
4. Muammolarni bundan keyingi qal qilinishi.
Irratsional sonlarni kashf etilishi matematikaning nazariy asoslarini yaratish uchun
asosiy sabablardan biri bo’`ladi. Chunki qali mustaxkam asosga ega bo’`lmagan grek
matematikasi irratsionallik tufayli sonlar nazariyasi va geometriyada katta qiyinchi-
liklarga duch keldi. Chunki buning natijasida metrik geometriya va o’`xshashlik kabi
nazariyalarni tushuntirish qiyin bo’`lib qoldi. Kashf qilingan faktni moqiyatini ilmiy
asosda tushunish va uni tarkib topgan tasavvurlar bilan muvofiqlashtirish matema-
tikani bundan buyongi rivojlanishi uchun katta turtki bo’`ldi. Ratsional sonlar bilan
bir qatorda irratsional sonlar uchun qam yaroqli bo’`lgan matematik nazariyani yara-
tishga bo’`lgan urinish natijasida geometrik algebra nomi bilan yangi yo’`nalish ya-
ratildi. Ammo geometrik algebraning kamchiligi shundan iborat bo’`lib qoldiki,
chiz¼ich va tsirkul yordamida echish mumkin bo’`lmagan masalalar qam etarlicha
ekan. Bunday masalalar turkumiga:
Kubni ikkilantirish;
Burchakni teng uchga bo’`lish;
Doirani kvadratlash va boshqalar kiradi.
1. Kubni ikkilantirish, ya’ni qajmi berilgan kub qajmidan ikki marta katta
bo’`lgan kubni yasash. Berilgan kub qirrasi a ga teng bo’`lsin, u qolda yangi kub qirra-
sini x desak, masala x
3
=2a
3
tenglamani echishga, yoki
3
2
kesmani yasashga keladi.
20
ªuyida Xioslik o’ippokrat (e.o. V asr o’`rtasi) tomonidan tavsiya etilgan usul bilan ta-
nishaylik. U masalani umumiyroq qilib qo’`yadi, ya’ni parallelopipeddan kub qosil qi-
lish. Buni u ikkita o’`rta proportsionalni topish masalasiga olib keladi.
Bizga V=a
1
b
1
c
1
parallelopiped berilgan bo’`lsin. Uni asosi kvadrat bo’`lgan yangi
parallelopipedga V=a
2
b ga keltirilgan bo’`lsin. Endi buni x
3
=a
2
b kubga o’`tkazamiz.
Izlangan kubning qirrasi o’ippokratga ko’`ra a:x=x:y=y:b proportsiyadan aniqlangan.
Buning uchun x
2
=au, xu=ab va u
2
=bx ko’`rinishdagi geometrik o’`rinlar tekshirilgan
va ular (a va b lar) shu geometrik o’`rinlarning kesishish nuqtasining koordinatalarini
o’`rta proportsianalini topish ko’`rinishida qal qilgan. Bu esa konus kesimlari
ko’`rinishida qal bo’`ladigan masaladir.
Boshqa ko’`rinishda Eratosfen kubni taqriban ikkilantiradigan qurilma (mezola-
biy) yasagan.
Muammoning bundan keyingi taqdiri qaqida 1637 yilda Dekart bu masalani
echish mumkinligiga shubqa bildiradi. 1837 yilda Vantselь bu masalani uzil-kesil qal
qiladi, ya’ni kubik irratsional sonlar ratsional sonlar to’`plamiga qam va uni kvadrat
irratsionallik bilan kengaytirilgan to’`plamiga qam tegishli emasligini isbotlaydi.
Demak, masalani chiz¼ich va tsirkul yordamida qal qilib bo’`lmas ekan.
1. Burchakni uchga bo’`lish.
Antik davrning ikkinchi mashqur masalasi bu ixtiyoriy burchakni geometrik
algebra usullari bilan teng uchga bo’`lishdir. Bu masala qam oldingisi kabi uchinchi
darajali tenglamani echishga keltiriladi, ya’ni a=4x
3
-3x yoki trigonometrik
ko’`rinishda cos =4cos
3
( /3)-3cos( /3).
3. Uchinchi masala - yuzi kvadrat yuziga teng bo’`lgan doirani topish. Doiraning
yuzi r
2
, kvadrat yuzi
2
Do'stlaringiz bilan baham: |