TA`LIM - TARBIYA JARAYONIDA OQUVCHILARDA ILMIY
DUNYAQARASHNI SHAKLLANTIRISH. AQL TARBIYASI
ReJA
Bilim ilmiy duneqarashning asosi sifatida..
Dunyoqarash xakida tushuncha..
Ilmiy dunyokarash pedagogik jarayon sifatida..
Aql tarbiyasi va uning vazifalari..
A D eB I YO T L A R
Munavvrov. A. Pedagogika. T-1996y
Tursunov.I. Pedagogika kursi.T-1996y
Piskunova.Varab`eva. Metod pedagogicheskix issledovanii. T-1990
Kadrlar tayarlaudың milliy dasturi.T-1996j
Pedagogika
.
(ma`ruzalar
matni.)
Gaybullaev,YOdgorov,Mamatkulova,Toshmurodovalar T-2000y.
TAYaNCh TUShUNChALARҮ
Dunyokarash, tushuncha, sezim, armonlar,xayolot, aqliy faoliyat va boshk.
TeKShIRISh UChUN SAVOLLARҮ
Dunyokarash nima
Aqliy faoliyat deganimizda nimani tushunasiz
Aqliy tarbiyani berishning kanday yullari bor
Yosh avlodda ilmiy dunyokarashni shaqllantirish barcha davrlarda shu millat
mutafakkirlari dikkat markazida bulib kelgan..
Kuldorlik, feodalizm, kapitalizm kabi sinfiy jamiyatlarda shu davrning
ukimishli intellegent, mutafakkir olimlaridunyo ilmiga,umuminsoniy madaniyatga
uzining kimmatli xissalarini kushgan olimlar Gippokrat, Demokrit, Platon, Arximed,
Gegel`, Engel`s, Kant, Shark musulmon dunyosining ma`rifatparvarlari Gazzoliy,
Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Baxoviddin Nakshband, Axmad Yassaviy,
Kunxuja, Berdax, Ajinyoyaz va boshkalar shular jumlasidandir..
Kaykovusning
“Kobusnama”,
IV
asrda
yashab
ijod
kilganxind
filosofiBeydabning “Kalila va Dimna” asarlari, Yusuf Xos Xojibning “Kutadgu
bilig”, Nosir Xusravning “Saodatnoma”, Sa`diyning “Guliston” va “`Buston”,
Jomiyning “Boxariston”, Navoyining “Maxbubul kulub”, Axmad Donishning
“Ugillarga nasixat”, bundan tashkari Kur`oni karim, Xadisi Sharif “Chor darvesh”,
“Ming bir tun” kitoblari kimmatbaxo ma`naviy ma`daniy meros bulib,Shark xalklari
bu kitoblardan ming yillar davomida foydalanib kelishgan.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan
istilo kilindi.Bu davrda milliy merosimizga, madaniyatimizga past nazar bilan
karovchi shoinistik siyosat usiunlik kilar edi. Shunday bulsa xam bu davrlarda Said
Axmad Siddikiy, Furkat, Mukimiy, Xamza, Abdulla Avloniy, Ibrat, Fitrat, Chulpon,
Kori Niyoziy, Berdax va boshkalar . bala tarbiyasiga, pedagogikaga oid kuplab
asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma`rifatga etaqladilar.Ayniksa Abdulla Avloniy 1913
va 1916 yilda kayta ikkinchi marotaba nashrdan chikkann “Turkiy guliston exud
axlok” asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar rivojlanishini urganishda juda
katta axamiyatga ega.
Avloniyning fikricha soglom fikr, yaxshi axlok, ilim-ma`rifatga ega bulish uchun
dastlab badanni tarbiyalash zarur deb uktiradi.Badanning soglom va kuvvatli bulishi
insonga eng keraqli narsadir.Chunki ukimok, ukitmok va urgatmok uchun insonga
kuchli,kasalsiz vujud lozimdir. Aql,-deydi u-piri komili, murshidi yagonasidur.Rux
ishlovchi, aql boshlovchidir. Inson aql va idroki soxasida uziga keladurgon zarar va
zulmlardan saqlanur, er yuzidagi xayvonlarni asir kilib, buynidan boglab iplarining
uchini kullariga bergan inson aqlidur.
Kanchadan kancha Kuvginlar, katagonlar, boskinu yonginlarga karamay,,
avlodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy- falsafiy, pedagogik va boshka soxalardagi
ming-minglab kimmatbaxo kitob va kulyozmalalarda bitilgan ma`naviy merosimiz
etib kelgan.Ana shu durdona manbalarda bizning necha ming yillik tariximiz,
madaniyatimiz, kuyingki uzligimiz ifodalangan..
Dunyoqarash fakat insongagina xos xususiyat bulib, xayvonot dunyosi, boshka
narsa, buyumlar va mavjudodlar uchun bu yotdir, ularda xam dunyokarash
buladi, deb uylash bema`nilik bulur edi
Avvalo ta`kidlash lozimki, ilmiy dunyokarash turli kasb egalarida turlicha-
tularok, mukammalrok, chukurrok yoki yuzakirok,chalarok , sayoz va kamrok
bulishi mumkin.Bunda kishilar tomonidan oldingi ajdodlardan meros bulgan
ma`naviy boyliklarni, bilimlarni va xozirgi mavjud bilimlarni uzlashtirish darajalari
muxim axamiyatga egadir.
Xozirgi sharoitda kishilarning ongi. Dunyokarashlarida yangicha fikrlash
yusini mustaxkamlanmasa mustakillikningi goyasi, mazmuni va moxiyati ularga
tushintirilmasa katta uzgarish sodir bulmasligi mumkin.
Shuning uchun xam xozirgi muxim dolzarb masala xalkning ongidagi eskicha
dunyokarashni uzgartirish, iktisod, siyosat, madaniyat javxalarida yangicha fikrlashni
urgatish, mustakillikni mustaxkamlash sharoitida uz xak-xukuklarini anglash va
noxush xolatlarning xayotga kirib kolmasliklari uchun, unga karshi kurashishdan
iboratdir.Bu esa ilmiy-dunyokarashning tarkibiy kismlaridandir.
Aql xar bir insonga xos tugma xususiyat bulib, miya sog bulsa, aql xam yaxshi
ishlaydi, aksincha miya kasallangan bulsa aql past, zaif buladi.U dunyoni bilishda,
olingi avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarnini va mavjud bilmlarni uzinikiga
aylantirib uzlashtirishga kiynaladi.Chunki ilm va bilim bir xil narsa emas.Ilm
mavjud,bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan bilib olinadigan narsadir.Aql,
did va nazariyaga-farosat, tamiz, bilim amaliyotga, tajribaga ta`luklidir.
Shuni anglamok zarurki, tafakkur va til xakidagi muammo bilish bilan
chambarchas boglik bulib tasavvur, tushuncha aql, idrok, tafakkur jami bir bulib ong
degan falsafiy tushunchani beradi.
Sezgi-kishini urab turgan moddiy dunyo predmet va xodisalrning ongimizda
aks etishidir.
Hissiy bilish sezgidan tashkari, xissiy kabullash, tasavvur kabi shaqllarga ega
bulib, ular xam vokea va xodisalarni chukurrok bilishga xizmat kiladi.
Shunday kilib bilish, ilmiy dunyokarash jonli kuzatishdan abstrakt tafakkurga
va undan amaliyotga utish orkali amalga oshadi.
Ilmiy-dunyokarash ijtimoiy-tarixiy xodisa sifatida doim vorislik asosida
rivojlanadi. Utmish dunyokarashlari yangi davr dunyokarashining ildizini tashkil etib
uni xayotbaxsh ozuka bilan ta`minlab turadi.
Har bir davrning dunyokarashi uziga xos bulib, mavjud tarixiy davrda u yoki
bu ta`limotni nima uchun xukmron bulganligi bilish uchun oldingi davr
dunyokarashining tarixini urganmok zarur. Demak jamiyatda yangicha tafakkur
yuritmok uchun albatta utmishni bilmok darkor, chunki yangicha tafakkur osmondan
tushmaydi, balki ajdodlar ma`naviy merosi asosida vujudga keladi.
Bu
borada
diniy
dunyokarashga
murojaat
etmogimiz
lozim.Diniy
dunyokarashning uziga xos xususiyati shundaki, u tabiy va ijtimoiy xodisalar
moxiyatini ularning uzidan emas, balki tabiatdan tashkarida Olloxning kudratiga
boglab, xamma narsada va xar erda iloxiy kuchlarning ta`siri, mu`jizaviy kuchi bor
deb tushintiriladi.
Din va diniy dunyokarashga yakin utmishimizda bir tomonlama yondoshilib,
uning axlokiy munosabatlarni takomillashtirishdagi roli tugri tushinilmay kelindi.
Dinga karshi kurash davrida din bilan boglik bulgan rasm-rusmlarimiz, urf-
odatlarimiz, milliy kadriyatlarimiz xam inkor etildi.
Endi
bu
soxadagi
xatoliklar
tuzatilmokda.Islom
madaniyati
jaxon
madaniyatining ajralmas kismi ekanligi anglanmokda.
Falsafiy dunyokarashning uziga xos xususiyati u dunyoni kanday bulsa,
shundayligicha, xech bir yot narsani aralashtirmay mubolagasiz tushintiradi, falsafiy
dunyokarash kishilarga tabiat. jamiyat , inson tafakkuri rivojlanishining eng umumiy
konuniyatlari xakida bir butun, yaxlit ma`lumot berib, mifologiyadan farkli ravishda
insonni kurshab olgan moddiy olamni xech kim tomonidan yaratilmaganligini,
abadiyligini, insoniyat jamiyati tarakkiyoti sabablari va moxiyatini, uziga xos
xususiyatlarini konuniyatlarini ilmiy asosda tushintirib beradi.
Falsafiy dunyokarash butun mavjudot – organik va anorganik dunyo, insoniyat
va usimliklar dunyosi uzgarmas, kotib kolgan emas, balki doim usish, uzgarishda,
rivojlanishda. Boglanishda va xarakatda deb uktiradi.
Falsafiy dunyokarash kishilarda olam xakida bir butun, tugri, yaxlit
dunyokarashni shaqllantirishdan tashkari barcha fanlar uchun dunyoni bilishdagi
metodologik kurol xamdir.Shuning uchun xam boshka fanlarni falsafadan va
falsafani boshka fanlardan ajratish mumkin emasdir
Bilimni egallash murakkab jarayon bulib, u insonlarda eng avvalo fiziologik
jixatdan barkamollikni, ya`niy o asosiy sezgi organlarini bus-butun bulishini xamda
bilim olish uchun tinimsiz mashk kilishni talab kiladi.
Dunyoning kurki insondir.Inson uz guzalligi va murakkablig bilan er yuzidagi
barcha maxlukotlardan afzaldir. Inson tafakkuri vositasida ilm egallaydi.Ilm tufay li
dunyoni biladi va uni boshkaradi. Xayvonlar tabiatga moslashib yashayveradilar.
Inson esa tabiatni uziga moslashtiradi, uzgartiradi.
Tabiatni uzgartirishda vosita buladigan ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda
gen(zot) ning xam juda axamiyati katta.Oldingi evropalashtirilgan ta`lim va tarbiya
uslubimizda kilingan xatolarning eng kattasi, bizningcha, zotga e`tibor bermaslik
bulib, biz ta`lim oluvchining kobiliyatiga, uning zotiga e`tibor berib utirmay, agar
etarli bilimni bersak kutilgan shaxs shaqllanaveradi, deb uylashimiz edi.
Ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda badiy adabiyotni, xalk ogzaki ijodini,
ertaqlari, xikoya va kissalarining axamiyati bekiyos. Masalan, “Xadis”larda, “Kalila
va Dimna”, “Kobusnoma”, “Ming bir kecha” kabi durdona asarlarda xissiy va
mantikiy bilishlarga tegishli matallar, ertaqlar, xikoyalar,baytlar kup bulib, bu
ma`naviy javoxirlar yoshlarni ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda muxim urin
tutadi.
Dunyokarash insonda ma`lum ma`suliyat xissi bulishini xam talab
kiladi.Masalan, kuzini eb kuyganligi uchun burini kora kursiga utkizib sud kilib
utirilmaydi,tugridan-tugri buriniotib tashlanadi, chunki uning ongi yuklig tufayli
uning ma`suliyati xam yuk, u kilishi mumkin bulgan ishni kilgan.
Ilmiy dunyokarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumlarning, vokea va
xodisalarning kurinib turgan ifodasiga, shaqliga karab emas, balki ularning ichki
moxiyatiga, mazmuniga karab baxo berish kerak.
Shunday kilib ilmiy dunyokarashni shaqllantirish bir-ikki , uch kishi yoki
btrnecha gurux tomonidan bulmay, balki kupchilik, ijtimoiy fikr tomonidan
bajariladigan, ijtimoiy-tarixiy xodisadir.
Aql kishining uz irodasi, kalbi va fikri asosida dunyoviy, xayotiy xakikatlarni
anglash va ularga uz faoliyatida ma`naviy-insoniy nuktaiy nazardan amal kilishdir.
Aql insonlarning piri komili, murshidi, yagonasidir.Rux ishlovchi,aql
boshlovchidir.inson aqli ila din va e`tikodni maxkam kiladi, shariat xukmlariga
buysunadi.Insonlarning dusti uning aqlidir, dushmani esa uning nodonligidir.Inson
aqli tufayli yaxshilik bilan yomonlikni ajratadi.Olimlarning fikricha, aql ikki turda
buladi.Insonni xayvondan ajratib turadigan tugma aqli tabiy va kasbiy bu
tabiydir.Inson tabiatdagi aqlni utkirlash va ustirish faoliyati bu kasbiydir.Bu esa aqlni
ishlatish,tajriba va ilm olish bilan xosil buladi.U aqlni rivojlantirish uchun xam xar
bir kishi xayotdan tajriba orttirishi va ilm-ma`rifat urganishi zarur, xar kimki, aqlga
oshno bulsa, jamiki ayblardan poklanadi, xakikatni, anglab,kamolotga etadi.
Abu Nasr Forobiy yozadiki: “Aqlli deb shunday kishini aytamizki, unda utkir
zexn, idrrok bulishi bilan birga u fazilatli xam bulsin.Bunday kishi uzining butun
kobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan uzini
saqlashga va tortishga karatgan bulmogi lozim.Shunday odamgina aqlli va butun fikr
yurituvchi deb atash mumkin”.
Bolalarning aqlli bulishida oila, maktab, keng jamoatchilikning ta`siri kattadir.
Aqlli bolalar kaerda bulmasinlar doimo extiyotkorlik bilan bilim va tarbiyali
ekanligini namoyish etadilar.Ularni kurgan, suxbatida bulgan kishilar aqliga taxsin
kilib raxmat aytadilar.b unga misol kilib buyuk bobokalonimiz Mir Alisher
Navoiyning o-ү yoshida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan bulgan uchrashuvini misol
keltirsak buladi. YOsh Alisher muysafidning savollariga burro javob berib u uzining
tutishi, aqliva odobi bilan mutafakkir olkishiga sozavor buladi.
Bundan kurinib turibdiki, aqlli bolalar xamma joyda kamolu-ta`zim bilan
salom beradilar. Odob bilan munosabatda buladilar.
Xakikatdan xam, aqlni ishlatadigan kishi xayotida fakat ezguliklar kiladi va
ezgulik kuradi.Lekin aytish joizki, aql, zakovat jixatdan etuk bulmagan inson xech
kachon uz Vatanini, uz xalkini, uz dinini, eng asosiysi uzligini anglay olmaydi,
uzligini anglamagan inson esa mnkurtga aylanib koladi. Bu esa ertangi porlok
kelajagimizning xalokatidir. Bizning bu boradagi en asosiy vazifamiz yoshlarni
ma`naviy barkamol, elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan, yurt istikboli uchun
kayguradigan komil insonlarni tarbiyalashimiz, ularni kamol toptirishimiz zarur.
Zero, yurtboshimizI.A.Karimov aytganidekҮ G`Ilm, ma`rifat biz uchun bugun
xam uz axamiyatini yukotgani yuk,yukolmaydi xam.Aql-zakovatli, yuksak
ma`naviyatli kiilarni tarbiyalay olsakkina oldimizga kuygan maksadlarimizga erisha
olamizG`.
Komil inson deganda, biz avvalo ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk-
atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilimli, ma`rifatli kishilarni tushunamiz.Inson
uchchun aql, eshik ochuvchi, axlokiy yul kursatuvchidir.etuk axlok va adob
insonning ziynati, donolarning fazilatidir.Aqlli kishiaxlokli bulsagina, xalkiga,
mamlakatiga yoru dustlariga naf keltiradi.
Aql-insonningsh epchillik, bunyodkorlik, insonparvarlik sifatlari majmuasidan
iboratdir.
Allomalardan biri “Agar aqlingni kuli nafsingni jilovini ushlasa, seni yomon
yullarga kirmokdan saqlaar, xar narsa kup bulsa, baxosi arzon bulur, aql esa ilm va
tajriba soyasida kancha kupaysa, shuncha kimmatbaxo bulur”, demish.
Insonda nima kup rol uynaydi, almi yoki odob degan savol xam kuyilishi
mumkin. Ularning ikkalasi xam muxim.Ikkalasini uzida jamul-jam kilgan kishini
baramol inson, deb ayta olamiz.Aql va odobning uzviy birlikda ekanligini bir
muloxaza kilib kuraylik. Aql, idrokka nisbatan dastsvvalkishining xulk-atvori kuzga
tashlanadi.Kishining aql-idroki bulmasa unin odobi yuzaki , sun`iy buladi, uning
odamligini bilib turasiz, u odamiyligi va odamligining yuklikidan nafratlanasiz.
Xalkimizning uzi chiroyligu suxtasi sovuk, uzi xunugu istarasi issik degan naqllari
xam shu ma`noni bildiradi.Zukko odamlarning kalbi odatda pok buladi. Kobiliyatsiz,
xulk-atvori bekaror odamlarning yomon yullarga kirib ketishi xench gap emas.
Aql-zakovat, extiyoj va ob`ektiv zaruriyatni ongli tushunish bilan boglik
bulgan ma`naviyatdir, ya`niy anglangan maksadla tizimidir.Binobarin, xar bir
davrning extiyojlari xam, ijtimoiy, iktisodiy tarakkiyoti xam ilmiy tafakkuri
saloxiyati darajasi bilan belgilanadi. Biror muammoni xal etish imkoniyatlarini inson
uz aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniklaydi.
HUQUQIY TARBIYA
ReJA.
1. Huquqiy tarbiya haqida tushuncha.
2. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari.
3. Huquqiy tarbiyaning hozirgi zamon uchun zarurligi.
Adabiyatlar:
1. Munavvarov.A. Pedagogika.T-1996
2. Tursunov.I.Nishonaliev. Pedagogika kursi.T-1996j
3. Mavlanova.R Pedagogika.T-2001y
4.
Podlasoy I.P. Pedagogika.M-1999g 2-tom 94-134bet
5. .J.Bazarbaev.Milliy ideya-biziң ideyamOz.Mon-fiya.N.Bilim 2003j
6. B.R.Djuraeva. Problema formirovanie ped-koy kul`turO uchitelya v svete
Tayanch tushunchalar.
Tarbiya, ta`lim, huquq, nizom, konstitutsiya, fuqarolik, javobgarlik, huquqiy tarbiya
va hokozolar.
Tekshirish savollari
1.Huquq deganda nimani tushunasiz
2.Huquq bu javobgarlikmi
3.Huquqiy tarbiya deganimiz nima
4. Huquqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari nimalardan iborat
1. Markaziy Osiyo xalklari, shu jumladan uzbek xalqi kup ming yillik boy
huquq va huquqiy madaniyat tarixiga ega. Payg`ambarimiz vafotlaridan keyin islom
olamida yangi qonun va qoidalarni paydo bulish jareni tuxtadi. Ana shu davrdan
boshlab barcha huquqiy muammomalar Qur`oni Karimda va Payg`ambar
alayhissalom sunnatlarida kursatilib berilgan vaqonun qoidalar hal etilib xuquqiy
tarbiya beriladigan buldi.Islom huquqshunosligi asosan Qur`oni Karim va sunnati
nabaviya asosida shaqllandi va sunnatning negizini tashkil etuvchi hadislarni jamlab
kelajak avlodni huquqiy tarbiyalash ehtieji vujudga keldi.
Dastlabki urinishlar natijasida Zayd ibn al-Xasanning G`Majma` ul-fiqhG`,
Malik ibn Anasning G`al MuvatgaG` nomli vaAhmad ibn Hanbaning G`al-
MusnadG` nomli hadislar tuplamlari vujudga keldi.Lekin ushbu hadislarning
mualliflari mavjud hadislarni saralab tuplashni uzlariga vazifa qilib quymasdan,
muayan huquqiy tarbiyaga javob beradigan zarur hadislarni tuplash bilan
chegaralangan.keyinchalik bu hadis ilmi bilan shug`ullanadigan olimlar tomonidan
davom ettirildi.Ulardan butun islom olamida e`tirof etiladigan Olti ishonchli tuplam
(kutub assahih as-sitta) deb yuritiladigan tuplamlar alohida urin tutadi.Bular Imom al-
Buxoriy va imom muslimlarning Jome` as-sahih (ishonchli tuplam) an Nasoiy, Abu
Dovud, at-Termiziy va ibn Mohjalarning “As sunnan” nomli hadislar tuplamlaridir.
Buyuk islom olimi, faqih burhoniddin al-Marg`inoniy Qur`on va Hadisni
mukammal egallab, fiqh-islom huquqshunosligi borasida benihoya chuqur bilimga
ega bulgan va huquqiy tarbiya sohasida beqies durdonalar yaratgan.
U ta`limni dastlab Marg`ilonda, keyinchalik Samarqandga kuchib borib, butun
islom olamida mashhur “Al hidoya” asarini 573 yili (1170) ezgan.Bu asar ovrupo
xalqlari tillariga tarjima qilinib, katta qiziqish bilan urganilganligidan uning kupgina
mamlakatlarda huңuң ilmi rivojiga sezilarli ta`sir kursatganligiga shubha yuq.
Jumlada “Al hidoya”ning ingliz tilidan Vishnegorskiy tarjima qilib,N.M.Grodakov
tahriri ostida 1893 yili Toshkentda rus tilida nashr etilishi fikrimizning dalilidir. “Al
hidoya” bir necha asrlar davomida kup musulmon mamlakatlarida, jumladan,
markaziy Osieda huquqiy tarbiyaga doir eng yirik asosiy manbalardan bulib keldi.
1917 yilgi tuntarishdan keyin ham, to 1930 yillargacha shariat qonun-qoidalari bekor
qilinib, shuro huquq tizimi joriy qilingunga qadar u amalda buldi.
Chor Rossiyasi tomonidan Markaziy Osieni zabt etishdan to Oktyabr
tuntarishgacha mustamlakachilik zulmini utkazishda yaxshi ish bergan hujjatlar 1865
yilgi “Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom”, 1867 yilgi “ettisuv
va Sirdare viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom”, 1886 yilgi “Turkiston
ulkasini boshqarish haqidagi Nizom”, Chor Rossiyasi bilan Buxoro amirligi va Hiva
xonligi urtasidagi tuzilgan shartnomalar, Turkiston general- gubernatori tomonidan
tasdiqlanib, xonlik va amirlik hududidagi rus fuqarolarining huquqlarini, mulklarini,
shaxsini 9imoya qilish haqidagi huquqiy tarbiyaga oid hujjatlarni urganish
oquvchilarda katta qizig`ish uyg`otadi.
Ozbekiston- mustaqil, demokratik, huquqiy davlat, Ozbekiston insonparvarlik
qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siesiy e`tiqodlaridan qat`iy nazar
fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlab beradigan davlatdir.Qonuniylik va
huquq-tartibot tantana qilmasa shaxsning huquqlari va erkinliklarini amalga oshirib
bulmaydi.Shu jihatdan XII chaqiriq Ozbekiston Respublikasi Oliy Kengashining un
oltinchi sessiyasida qabul qilingan “Ozbekiston Respublikasining ma`muriy
javobgarlik tug`risidagi kodeksi” huquqiy tarbiyada asosiy dastur bulib hizmat
qiladi.Bunda voyaga etmaganlarning javobgarligi tug`risidagi moddalarni urganish
sonlashtiriladi. Pedagoglarning mazkur bulimdan foydalanish imkoniyatlarini
vujudga keltiradi.Jazo turlari ham qayta-qayta muhokama qilinishi natijasida
oquvchilarning ongiga mukammal singib boradi.
Ozbekiston Respublikasining mustaqil bulishi munosabati bilan maktablardagi
ta`lim-tarbiya ishlari tinimsizrivojlanib, takomillashib kelaetir.
Respublikadagi sog`lom vaziyat, xalqning moddiy forovonligi va madaniy
saviyasining usib boraetganligi mehnatkashlarning onglilik va intizomlilik darajasi
yuksalganlaigi tufayli huquqbuzarlik hollari tobora kamayib bormoqda.Kishilar
ongiga jamiyat manfaatlari yulida halol mehnat qilish, sofdil, haqguy bulish,
adolatsizlikka, tekinhurlikka, ta`magirlikka qarshi murosasiz bulish, qonun
me`erlariga hurmat nazari bilan qarash kabi hislatlar kuproq singib bormoqda.
oquvchilar ongiga yuksak fuqarolik, ma`nviy barkamollik sifatlarin
singdirishda tarbiyaning barcha omil va vositalaridan, pedagogik ishning barcha
usullaridan oqilona, masadga muvofiq foydalanish, hech shubhasiz, uzinig
natajalarini beradi.
Har bir pedagog ta`lim bilan tarbiyaning birligiga, ya`niy ta`lim berib
tarbiyalash va tarbiyalab ta`lim berishga jiddiy e`tibor berish lozim.
Xususan, oquvchi va eshlarga huquqiy tarbiya berishda, ularda yuksak
fuqarolik his-tuyg`ularini, sifat va hislatlarini tarkib toptirishdatta`lim va tarbiya
birligi muhim ahamiyat kasb etadi.Maktabda uqitiladigan haor bir fanning uziga xos
tarbiyaviy ahamiyati va imkoniyatlari bor.Ana shu imkoniyatlardan uz urnida tug`ri
foydalanish Oqituvchilarning bilim, tajriba va mahoratiga, ijodiy izlashi, izlanishga
bog`liqdir.Hozirgi
kunda
maktab
uquv
dasturlarida
mavjud
bulgan
“Jamiyatshunoslik”, “Tarix”, “Davlat va huquq asoslari”, “Geografiya” darslarida va
sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda davlat ramzlaridan keng foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
Davlat ramzlaridan pedagogik maqsadlarda foydalanish, ta`lim va tarbiya jarayonid,
ularning ahamiyatini oquvchilarga tushinitirish, ularning hulq-atvoriga chuqur ta`sir
etadi.Haetga qadam quyuvchi har bir usmir uz respublikasining Qomusini bilishi,
unga amal qilishi kerak.oquvchilarda Ozbekiston Respublikasi madhiyasi, Gerbi va
bayrog`iga nisbatan chuqur hurmat-ehtirom tuyg`ularini tarbiyalash ishlarimizning
uzviy qismini tashkil qiladi.
Ahloq, odob qoidalarining buzilishi “tarbiyasi qiyin” deb ataluvchi usmirlarga
etarlicha pedagogik ta`sir kursatmasligimiz natijasida kelib chiqadi.Usmirning
bunday noaxloqiy harakati oila, maktabda huquqiy tarbiya sohasida yul quyilgan
kamchiliklar bilan izohlanadi.kucha-kuydagi muhit ham usmirning shaqllanishiga
katta ahamiyatgaega.Organizmdagi fiziologik uzgarishlar bilan bog`liq ravishda
usmirlarning xarakterida faollik, tashabbuskorlik kuchayadi. U uzidagi kuch-qudratni
jismoniy
imkoniyatlari
darajasida
ishlatishda
ba`zan
me`erni
unutib
quyadilar.Haddan tashqari beboshlik, tarbiyaviy ta`sirning etarli emasligi intizom va
tartib buzilishiga sabab buladi, bezorilik, shumlik va shunga uxshash kungilsiz
xodisalarni keltirib chiqaradi.
Usmirlar odatta, turli-tuman ijobiy va salbiy ta`sirlarga tez beriluvchan
bulishadi, sezgirlik va ta`sirchanlik ular xarakterining shaqllanishiga erdam beradi.
Bu eshda paydo bulgan ta`surot uzaq vaqt uning haet yulini belgilab turishi mumkin.
Usmirlar kupincha uz shaxsiy idealini izlaydilar. Bu ideal kupincha uzlari bilgan,
tanigan odam eki adabiy qahramon qiefasida nomaen buladi.
Usmirlarda uziga ortiqcha baxo berish kuchli buladi.Ular uzlarini tutish,
muomala, hatti-harakatlarida kattalardek bulishga intilishadi, uz mustaqilliklarini
cheklab quyishga qaratilgan har qanday urinishlarga nisbatan juda sezgir buladilar.
Odatda 14-15 eshlarda iroda shaqllana boshlaydi.Bunday eshda usmirlar uzlarini
ma`lum darajada shaqllangan shaxs sifatida anglab, kuchli irodali shaxslarni namuna
qilib olib, uzlarida ularning fazilatlarini rivojlantirishga harakat qiladilar.
Shaxsning mavjud bulishi, rivojlanishi va uzini kursata bilishining asosiy
belgisi muomala hisoblanadi.Tarbiyaviy ishlar oqsab qolgan maktablarda kucha-
kuydagi guruhlvrning ta`siri usmirda sezilarli iz qoldira boshlaydi.
Kuchadagi muomalani boshqarish ancha mushkuldir.U kupincha soxta
urtoqchilik va yuzaki “qaxramonlik” shaqllarini olishi mumkin.Usmirlarda
uyinqaroqlik mayili kuchli buladi.Haetning uzi ularga uyindek tuyuladi.Ular uchun
uyin qoidalari hulq-atvor andazasi bulib hatti-harakatlarida uz aksini topadi., va bu
hatti-harakatlarinini tug`ri baholay olish me`erini unutib quyadilar.Buning oqibatida
bezorilik, beboshlik, hayvonlarga azob berish singari qiliqlar oddiy xolat bulib qoladi
va ularda berahmlik, birovning boshiga tushgan kulfatga befarq qrash, loqaydlik
hususiyatlari paydo buladi. Shaxsning voyaga etishi g`oyat murakkab davr
hisoblanadi va bujaren qiyinchilik bilan kechadi.Kunikib qolgan ayrim odatlardan
voz kechishga tug`ri keladi.
Oiladagi va makiabdagi nazoratning bushligi natijasida huquqiy tarbiya
birmuncha susayadi.Shu davrda usmirning yangicha haet sharoitlariga kunikishga
kuz-quloq bulib turilmasa huquqiy tarbiyadan chetga chiqish havfi kelib chiqadi.
Huquqiy tarbiyaning etarli darajada shaqllanmaganligi, bolada ma`suliyat
tug`usinining etarlicha rivojlanmaganligida, oilaga va jamiyatga nisbatan uz burchini
bilmaslik eki tan olmaslik kabi urinishlarda kurinadi.
Odatta un olti eshga tulgan shaxslar jinoyatga qul urishsa jinoiy javobgarlikka
tortiladilar. Bu eshda usmirlar sodir etilgan jinoyatning havflilik darajasini anglab
etgan buladilar va sodir etilgan jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi mumkin
ekanligini biladilar. Biroq , taqiqlangan va jamiyat uchun havfli jinoyatlarni sodir
etilganlik uchun jinoiy javobgarlik un turt eshdan boshlab belgilangan. Qasddan eki
extietsizlikdan odam uldirish, badanga qasddan tan jarohat etkazib, kishi sog`ligiga
zarar etkazish, nomusiga tegish, bosqinchilik, talonchilik, ug`irlik, ashaddiy bezorilik,
davlat mulkini eki fuqarolarning shaxsiy mulklarini qasddan nobud qilish eki zarar
etkazish natijasida og`ir oqibatlar kelib chiqishi, uqotar qurollar, uq-dori eki
portlovchi moddalarni qullash kabi jinoyatlar uchun 14 eshga tulganlar ham jinoiy
javobgarlikka tortiladilar.
Ahloqi buzilgan oquvchilar bilan dastlabki ishlar, avvalo xalq ta`limi bulimlari,
jamoalari tomonidan olib boriladi.Bunda uzlari otaliqqa olgan notinch oilalarga
imkoniyatlari darajasida erdam berish kuzda tutiladi.Umumiy majburiy ta`limga jalb
qilish, kuni uzaytirilgan gruppalarga joilashtirish, otaliqqa olishga tayinlash, ota-
onalarning huquq va burchlari tug`risida suhbatlar utkazish, notinch oilalarni
yig`ilishlarda muhokama qilish, ota-onalarning burchlari qanday bajarilaetganligi
hag`qidagi ma`lumotlarni urtoqlik sudlariga junatish kabi choralar jinoyatni oldini
olish tadbirlariga kiradi.
Voyaga etmaganlar urtasida huquq tarbiyasini olib borishda ommaviy
ahborotni barcha vositalaridan ( matbuot, radio, televidenie ) foydalanmoq zarurdir.
Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari va erkinliklariga
eng yuqori qadriyat sifatida kafillik berib quyilgan. Ozbekiston Respublikasi
hududida istiqomat qiluvchi xar- bir fuqarolar turmushning barcha javhalarida
iqtisodiy, siesiy-ijtimoiy, madaniy, uuquqiy va boshqa munosabatlarda bir-biri bilan
teng huquqga ega ekanligi belgilab berilgan.Shuningdek har kim yashash, bir joydan
ikkinchi joyga kuchish, suz va e`tiqod erkinligi huquqiga egadirlar va davlat
tomonidan muhofaza qilinishi kursatilgan.Ozbekiston Respublikasi vijdon erkinligi
va diniy tashkilotlar tug`risidagi nizomda fuqarolar xoxlagan dinga e`tiqod qilishlari
eki hech bir dinga e`tiqod qilmaslik huquqi bilan belgilab berilgan.
Fuqarolar ijtimoiy turmushda faol qatnashib, ijtimoiy va davlat ishlarini
boshqarishda, eki uz vakillari orqali boshqarishga, siesiy partiyalar va ijtimoiy
qatlamga qatnashish huquqiga egadirlar.Har bir fuqaro mulk egasi bulishga, mehnat
qilish, erkin kasb tanlash huquqiga ega.
Konstitutsiyamizning 70-moddasida Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi
Ozbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi va suvereniteti Ozbekiston Respublikasi
tomondan muhofaza qilinadi deyilgan. Qoraqalpog`iston Respublikasi
Juqorg`i Kengesi Uzining XII sessiyasida 1993 yili 9 aprelda Qoraqalpog`iston
Respublikasining Konstitutsiyasi qabul etildi.1992 yili XI sessiyada 14 dekabrda
davlat bayrog`i,1993 yili Davlat Gerbi va shu yili 4 dekabrda Davlat Gimni qabul
etildi.
Prezidentimizning davlat ichki va tashqi siesatini mustahkamlashda adolat
qaror toptirish yullarini amalga oshirishdan iborat. Xalqni ish bilan ta`minlash,
ishsizlikni yuq qilish, mehnat va inson tanholigini amalga oshirish, uning
iqtisodiy, ijtimoiy vama`naviy manfaatlarini qondirishda hal etuvchi omillarni
oshirish, jamiyatda eshlar, bolalar, xotin-qizlar huquqini yuksaltirishning amaliy
chora tadbirlarini kurish, tibbiy erdam kursatishning hamma uchun ma`qul turlarini
qullanish, jamiyatda ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirishning ilojlarini kurish.
Erkin fikrlovchi fuqaro, ozod shaxsni shaqllantirish masalasi oldimizda turgan
eng dolzarb masala bulib qolmoqda.Boshqacha qilib aytganimizda, biz xaq-
huquqimizni taniydigan, uz imkoniyatlariga tayanadigan, atrofda paydo bulaetgan
voqea-hodisalarga mustaqil ish olib boradigan, bugungi kun shaxs manfaatlaini
davlat va xalq manfaatlari bilan teng kuradigan erkin, hartomonlama barkamol
insonlarni tarbiyalashimiz kerak.
Ozbekistonda fuqarolik jamiyat qurish asosiy maqsadlaridan biri, lekin bu
birdaniga bulmaydi, dastlab huquqiy jamiyat keyin fuqarolik jamiyat kuzda
tutiladi.Bunda prezidentlik boshqarishga asoslangan Vazirlar kengashi. Osieda
konstitutsio monarxiya, huquiy demokratikmahalla kengashi, demokratik abatsiyadan
iborat.davlat va hokimiyat organlarining javobgarchilik zaruriyati ortib mahalliy
organlarga boshqarishni beradi, sababi mahalliy ahvolni kvartkomlardan kup
biladigan odam yuq.
Bolalarning huquqiy ongini oshirish, huquqiy madaniyatni oshirish uchun
huquqiy bilimning yutuqlaridan , chiqarilgan qonun-qoidalarni boshqalarning ongiga
etkazish uchun zarur.
Ozbekiston davlatida boshqarish tizimi quyidagichaҮə. Qonun chiqaruvchi.g`.
Baajaruvchi.3.Mustaqil sud tizimi.( parlament, oliy majlis, vazirlar kengashi, sud
organlari.Qonun oldida barcha birdek.Ozbekiston fuqaroligiga utish 16 eshdan
amalga oshiriladi.Ozbekistonda prezidentlik boshqarish tizimi markaziy mahalliy
ijroiya qumitalari.Prezidentnin vazifasi qonun qobul qiladi va parlament
chiqaradi.Vairlar mahkamasining ishlarini nazorat qiladi.mudofaaga boshchilik
qiladi,Vazirlar mahkamasining boshlig`i konstitutsiyaning 89-97 boblariga muvofiq..
1.Qonunchilikni ta`minlaydi, huquqiy inizomni belgilaydi, tashqi va ichki
siesatga boshchilik qiladi.
Ozbekistonda
davlat
boqarish
tamoyili
iqtisodiy-siesiy,
ilmiy,
madaniy,mafkuraviy.Inson huquqlari konstitutsiya notariuslarningtasdiqlashi bilan
izohlanadi.
Hozirgi davrda bolalar va usmirlar urtasida olib boriladigan tarbiyaviy
ishlarning yangi shaqllari qullanila boshladi.eshlar urtasida huquqiy tarbiya ishlarini
tashkil etish va sodir etiladigan huquqbuzarlikning oldini olish borasidagi pedagogik
faoliyatni yanada kuchaytirish uchun bizningcha quyidagilarni amalga oshtrtsh
kerakҮ
1.Umumiy ta`lim maktablarida huquiy bilimlarni targ`ib qiladigan xonalar
tashkil etishga alohida ahamiyat berish,
2.Barcha maktablarning sud, prokuratura, advokatura, birinchi navbatda esa
voyaga etmaganlar inspektsiyasi va voyaga etmaganlar ishlari bilan shug`ullanuvchi
komissiyalar bilan aloqalarni mustahkamlash.
3.Doimiy ravishda yaxshi tajribalarni urganish, umumlashtirish va ularni
haetga tatbiq etish.
Tuplangan ilmiy bilimlardan, pedagogik tajribalardan oqilona foydalanish,
usmirlarga davlatimiz qonunlari va qoidalariga muntazam rioya qilish kunikmalarini
singdirish huquqiy tarbiyaning samarali amalga ooshiirish garovidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |