Pedagogika nazariyasi va

OQITISH JARAYONINI TASHKIL QILISH  TURLARI 
 
Reja 
Oqitishning formalari, sinf dars tizimi 
Dars oqitishni tashkil  qilishning asosiy formalari . Darsning tuzilishi va tiplari 
Oqitishning boshqa formalari 
 
Adabiyotlar 
Munavvarov. Pedagogika  T-1996 y 
Tursunov I. Nishonaliev   Pedagogika kursi  T-1996 y 
Mavlonova R Pedagogika T-2001 y 
Komenskiy G`Buyuk didaktikaG` T-1975 y 
Likachev Pedagogika M-2000 y 
Pedagogika nazariyasi ma`ruzalar matni prof Xasanboev J 
 
Ta`lim    ijtimoiy  щodisa  bulib,  uning  tarixi    juda  uzokdir.  Ta`lim  insoniyat 
jamiyati  rivojlanishining    dastlabki  paytlaridayoq  katta  rol`    uynagan.  U  tuplangan 
tajribalarni, 
dunyo 
щaqidagi 
axborotlarni 
berish 
jarayonini 
ta`minlagan, 
insoniyatning  fakat  ijtimoiy  rivojlanishiga  emas,  balki  qiyin  sharoitlarda  yashay 
olishiga  щam yordam bergan. Uzluksiz rivojlangan jamiyatda ta`limning  mukammal  
emas  shaqli,  ya`ni  dars  ming  ming  yillar  mobaynida  vujudga  kelgan. 
Ya.A.Komenskiy  “Buyuk  didaktika”  asarida  jamoaviy  tarbiyaning    oldingi  barcha  
tajribalarni  umumlashtirdi,    sinfning  dars  tizimida  ta`limning  asosiy  didaktik 
printsiplarini  izchil  ifodaladi.  Usha  zamondan  buyon  qo0  mingdan  ortiq  vaqt  utdi. 
Shuncha  vaqt  mobaynida  darsning  tashkiliy,  shaqllari  щam    ta`limning  metodlari 
щam  takomillashib ketdi. 
Xalq maktablari  tashkil topgandan boshlab oqituvchi va oquvchilarning ozoro 
щamkorligi  щamda  ozaro  munosabati  muammolari  щam  vujudga    kelgandir. 
Ma`lumki, oqituvchining bilimi uning  darsdagi va uydagi  faoliyatining xarakteriga 
bevosita  bogliqdir,  faoliyatsiz  bilimlar  щam  bulmaydi.  Oqituvchi    ajoyib  yusinda  
dars  utishi  va  lekin  bu  darsning  natijasi  muayan  oquvchi  uchun    narsaga  arzimaslii 
mumkin. 
Shularga  kura  oqituvchi  ozini  ana  shunday  oquvchining  orniga  kuya  bilishi, 
uning    darsdagi  faoliyatini  va  uning    maktabda  butun  oqish  davrdagi    munosabatini 
tasavvur  qilish  goyat  muщimdir.  Vatan    tarbiya  va  ta`lim  asta  sekin  amalga  oshadi 
hamda  oquvchiga  barcha  darslar  majmui  qanday  ta`sir  etishiga,  oquvchi  qituvchi 
raщbarligida  ongli  va  faol  bajaradigan  ishlarning    щajmi  щamda  muntazamligiga 
bogliqdir. 
Oqituvchining  vazifasi-darsda  tafakkur  va  faoliyatning    ana  shu  turlarini  eng 
tugri  uygunlashtirishdir.  Binobarin  bunday  uygunlik  dars  samadarligini  oshirishning 
muщim omilidir.  
Ta`limda bilimlarnin ozlashtirish jarayoniga kuyidagi komponentlar kiradiҮ 
 Щodisalarni,  narsalarni kuzatish, axborotlarni idrok etish 
Olingan  axborotlarni  taxlil  kilish  (bilimlarning  xarakterli  belgilarini  aniqlash, 
taqqoslash, kochirish) 
Eslab qolish 
Ishlar, umumlashtirishlarning togriligini tekshirish щamda baщolash 

Ta`limni  baщolashning  asosiy  tashkiliy  shaqli  kuyidagi  ma`lum  belgilarga  ega 
bOlgan mashgulotlarga  guruxiy yosinda otkaziladi 
-Mashgulotlarning щar yili va щar bir oqish kuni bir paytda boshlanishi 
-Guruщdagi bolalarning yoshi  va soni jiщatdan baravarligi 
- material  organish  sur`atining bir xilligi 
-Oquv mashgulotlarining  ma`lum tashkiliy shaqlda otkazilishi 
Guruhli mashg`ulotlarning sinf-dars  tizimi deb atalgan bunday shaqli  keng tarqaldi, 
mustahkamlandi va hozir  ham ancha takomillashgan holda  mavjuddir.  
Maktab rivojlanish tarixida  20 yillarda ta`limning yakka tartibdagi shaqli notanqidiy 
yusinda  qabul  qilindi  va  amalietga  ta`limning  brigada  laboratoriya  metodi    kiritildi. 
Unda  bu  guruh  (5-6  nafar)  oquvchilar  oqituvchi    tavsiya  etgan  materialni    mustaqil 
holda    urganganlar.  Oqituvchi    maxsus  tushuntirishlar  bermay,  fakat  yul  yuriklar 
kursatgan.  Hamma  narsa  uchun    brigadir  javob    bergan.  Bunday  ta`lim  bolalarning  
uquv  faoliyati uchun  ma`suliyatini  pasaytirgan. Maktab barham  topishining  notug`ri 
pedagogik kontse ptsiyalari davrida  ta`limning (mashklar metodi) deb atalgan shaqli  
vujudga  kelgan.  Unda  oquvchilar    oqituvchining  topshirig`i  buyicha  qandaydir 
ob`ektning  loyihasini  tayerlaganlar.  Mazkur  g`oyalar  mualliflaring  aytishishcha  
oquvchilar  loyihani    tuzishda  uquv  rejasi    buyicha    utiladigan  predmetlarga  doyr 
kompleks  bilimlarni uzlashtirgan. 
 
Sungi  20  yil  mobaynida  pedagogika  nazariyasi    kombinatsiyalangan  darsni  
urganishdan  darsni    elementlari  buyicha    bosqichma-bosqich  uzlashtirishga,  undan 
sintetik va mukammmal urganishga utdi. 
Sinf-dars tizimi kuyidagi mazmunga egadir 
1    Har  qaysi    sinf  yoshi  va  bilim  darajasiga    kura  bir  xil  oquvchilarning  doyimiy 
guruhiga egadir 
2
 
dars jarayoni asosan  45 daqiqa (eki akademik soat 80 daqiqa) davom etib, qat`iy 
jadval asosida olib boriladi. 
3
 
 Dars  oqituvchi  va  oquvchilarning  faoliyat  borligiga  asoslanib  bulib,  bevosita 
oqituvchi raxbarligida jamoa, guruhli va yakka tartibda olib boriladi 
4
 
 Dars mashguloti olib borilaetgan va uzlashtirilaetgan materialning mazmuniga 
karab turli xil metodlar erdamida olib boriladi hamda umumiy ta`lim tarbiyaning 
bir qismi sifatida, albatta,  tugallangan bilim beradi va navbatdagi bilimlarni 
uzlashtirish zamin yaratadi. 
 
Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan kuyidagi  didaktik talablar 
kuyilmokda: 
1. Darsning maksadi va  vazifalarining anikligi hamda pedagogik jihatdan tug`riligi. 
2.  Darsning  ta`limiy  tarbiyaviy  va  shaxsiy  rivojlantiruvchanlik  vazifalarining  birligi 
va uzviyligi 
3.  Uqitishning  yaxlit  dars  va  uning  ma`lum  qismlari  vazifalari  va  mazmuniga 
muvofik,  keladigan  oquvchilarning    bilish  faolliklari  va  mustakil  faoliyatlarini  
ta`minlashga xizmat qiluvchi makbul metodlarni tiklash 
4.  Mashg`ulotlarni  turli  shaqllar:    jamoa,  guruhli  va  yakka  tartibdagi  shaqllarini  
ma`kul ravishda kushib olib borish 
5.  Oqituvchining    rahbarlik  roli  bilan  oquvchilar  faol  bilish    faoliyatini  birga  olib 
borish. 
6. Darslarning uzaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bulishiga erishish 

7. oquvchilarning esh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish 
8. Darsda oquvchilarni uqitish va tarbiyalash uchun kulay shart sharoit yaratish. 
9. Darslarni demokratik talablar asosida tashkil etish 
10. Darsda oquvchi erkinligini ta`minlashga erishish. 
Bir  soatlik  darsga    muljallangan  dastur  uquv  materiali  mazmunini  baen  qilish, 
didaktik  maqsad  va  talablarga  muvofiq  tashkil  etilgan  mashg`ulot  turi  dars  tipi  deb 
ataladi. 
 
Ayni vaqtda ta`lim tizimida eng kup kullanadigan  dars tiplari kuyidagilar: 
1. Yangi bilimlarni baen qilish darsi 
2. Yangi utilgan materialni mustahkamlash darsi 
3. oquvchilarning bilim, kunikma  va malakalarini tekshirish darsi 
4. Takrorlash umumlashtiruvchi va kirish darslari 
5. Aralash darslari 
Muayan dars tipi asosida olib boriladigan mashg`ulotlarda ikkinchi, uchinchi bir dars 
tipining turlari bulishi mumkin. Misol uchun, ta`lim muassasalarida eng kup 
kullaniladigan dars tiplarining biri- ya`ni bilimlarni baen kilish darsida kuyidagi 
holatlar omalga oshirilishi mumkin: 
a) yangi bilimlarni  baen kilish 
b) yangi bilimlarni mustahkamlash 
v) yangi bilimlar ustida mashq utkazish 
g) yangi bilimlarga bogliq holda uy vazifalarini topshirish va hokazo. Demak, dars 
umuman jarayon davomida bir dars tipi  asosida tashkil etilmaydi. Shunga karamay 
darsning maksadi oquvchilarga yangi bilim berishga  qaratilgan bulsa, butun didaktik 
usullar  ana shunga buysindiriladi. Shuning uchun ham  bunday dars yangi bilim 
berish darsi  deb ataladi. Muayan dars tipi bilan  ish kurilaetganda boshka bir dars tipi 
unsurlarining asosiy tipidan urin olishi va ayni paytda asosiy dars tipining tuzilishini 
tashkil kilish mumkin. 
 
Dars  jarayonida  kuyiladigan  har  kanday  didaktik  usul  tuzilishini  ifodalashga 
xizmat    qilavermaydi.  Didaktik  usullar  ta`lim  metodi  bilan  baholangandagina  dars 
tuzilishini  tashkil  kila  oladi.  Ta`lim  metodlarining  uzgarishi  dars  tuzilishining  
uzgarishiga  olib  keladi.  Dars  jarayonining  uzgarishi  dars  tuzilishining  uzgarishiga 
olib  keladi.  Dars  jarayonining    muayan  qismida  dars  shaqli  ham  metodlarining 
uzgarishi-darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi. 
 
Demak  dars  tuzilishining  biridan  ikkinchisiga    utishi  va  shu  orqali  darsning  
shaql  va    metodlarining    uzgarishi  dars  bosqichi  deb  yuritiladi.  Dars  tipi  kuyidagi  
tuzilishga 
ega 
buladi: 
                    
 
 
 
 
 
 
 
 
  
Аралас дарс типининг таркибий тузилиши 
1-боскич 
2-боскич 
3-боскич 
4-боскич 
Уй вазифаларини 
сураш, текшириш 
Янги 
материални 
байон килиш  
Янги материални 
мустахкамлаш 
(сухбат, машк ) 
Уй вазифаларини 
топшириш 
тушинтириш 

Takroriy  umumlashtiruvchi    dars  odatda  uquv  dasturining  ma`lum  bir  qismi,  bob, 
bulim eki yirik mavzu utib bulingandan keyin utkaziladi. 
Yuqori sinflarda ba`zi materiallarning ma`lum qismi va yakka yirik mavzuyi 
boshlashdan avval kirish darslari olib boriladi, bunday darslar odatda gumanitar 
predmetlarda olib boriladi 
Bugungi kunda  ta`limni tashkil etish tizimiga yakka tartibda ta`lim olish uziga xos  
urin olmoqda.Oqituvchining xoxlagan predmeti, qiziqishi extiejiga kura muayan fan 
yuzasida chuqur bilim olish, ya`ni repititorlik ta`limi keng  tarqalmoqda. 
Uqitishning noan`anaviy shaqllaridan biri ma`ruza keng tarqalmoqda. Ma`ruza 
asosan ijtimoiy fanlarni uqitish jarayonida qullanilmoqda. Ma`ruza darsi  tajribali  
yuksak  darajada pedagogik maxoratlar tomonidan tashkil etiladi. Maktab amalietida  
ma`ruzaning: ma`ruza-xikoya, ma`ruza -suxbat, ma`ruza-munozara xamda ammaviy 
ma`ruza foydalanilmoqda. Ma`ruzani  bir daqiqada 1 sinfda 20-25 ta suz, II sinfda 
25-30 ta suz, III sinfda 30-35, IV-sinfda  35-50 suz. Yangi turdagi uquv 
muassasalarida 40-45 suz tushunib olinadi. 
 
Fakul`tativ mashg`ulotlar-oquvchilarning qiziqish va xoxishiga kura muayan 
fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, ularda 
amaliy kunikmalarni xosil qilish maqsadida tashkil etiladigan ta`lim shaqlidir. 
 
Seminar mashgulotlar-oquvchilar  tomonidan u eki bu mavzu buyicha 
ma`ruzalar tayyorlash xamda uni sinf oquvchilari bilan muxokama kilish yuli bilan 
olib boriladi. Seminarlarga 2-3 xafta  tayergarlik kuriladi, oqituvchi raxbarligida 
utkiziladi . 
Shuningdek ta`limning  noanaviy turlarida ekskursiya, viktorina kabi turlari mavjud. 
 

OQUVCHILARNING  BILIMLARINI TEKSHIRISH VA BAHOLASH 
 
Reja 
1. Ta`lim jarayonida bilim va  malakalarni hisobga olishning ahamiyati. 
2.  Umumiy  urta    bilim  maktab  uquvchilarining  ta`lim  tayergarlik  darajasining 
reytingi 
3. Baholashning tekshirish usullari. 
 
Tayanch tushunchalar:  Tekshirish, baholash, kundalikli tekshirish, oraliq tekshirish, 
yakuniy tekshirish, reyting natijalari, bosqichma-bosqich nazorat. 
 
                           Adabietlar  
1. Munavvarov Pedagogika  T-1996 
2. Mavlanova Pedagogika    T-2001 
3. Mahadxujaeva Yangi pedagogik texnologiya T-2003 
4. Yuldashev Usmanov N  Yangi pedagogik texnologiya asoslari   2004  
 
  
Oquvchilarning  oquv  materialini  uzlashtirilishini  tekshirish  va  baholash    bu 
ularning  oquv  va  malakalarini  shakllantirishdagi  ta`lim  jaraenining    muhim 
komponenti  bulib  hisoblanadi.  Bu  faqat  oqitish  natijalarinigana  emas,  balki  ta`lim 
jaraenida oquvchilarning bilish vazifasini bosshilik qilish deganimizdi anglatadi. 
 
Bilimni  tekshirish  va  baholashning  bilim    beruvchanlik  ahamiyati  shundan 
iboratki,  oqituvchi  ham,  oquvchilar  ham  oquv  materialini  uzlashtirishda 
muvafaqqiyatli  ma`lumot  oladi.  Oquvchining  nimani  bilishi,  nimani  tushunmasligi, 
qaysi  materialni  yaxshi  uzlashtirishining  darajasi  eki  uzlashtirilmaganlik  darajasi 
oqituvchiga  aen    buladi.  Bu  oquvchilarning  bilish  vazifasini  tashkillashtirish  va 
boshkarishga asos bula oladi. Bilim oquv va malakalarni tekshirish va baholashning 
tarbiyaviy  ahamiyati  shundaki,  oquvchilarning  uqishda  erishilgan  yutuqlari  va 
kamchiliklarini his qilish tuyg`usi shakllanadi. Berilgan baho oquvchiga hamma vaqt 
shaxs  sifatida  belgili  bir  munosabat,  qarashni  ifoda  etadi.  Bilimni  tekshirish  va 
baholash belgili bir didaktik talablarga javob berishi kerak. 
Birinshidan,  tekshirish  va  baholash  tizimli  tartibda  bulishi  kerak.  O`quvchilar 
darsga  kundalikli  tayerlanishi  zarur,  buni  esa  oqituvchi  tartibli  turda  nazorat  qilishi 
zarur buladi.  
Ikkinchidan  bilimni  baholash  yakka  xarakterga  ega  bulib  har  bir  oquvchi 
uzining bilimi ukubi va malakalarining baholanishini anglashi kerak. 
Uchinchidan  oquvchilarning  bilimi,  ukubi    va  malakalari  davlat    ukuv  
dasturlarining urinlonish darajasidan tekshiriladi. 
Programmaning  mazmunini  uzlashtirilish  natijasi  bilimga  kuyiladigan      bahoning 
qiymati hisoblanadi. 
 
Tүrtinchidan,  bilimdi  tekshirish  oqituvchiga  oquvchining  rivojlanish 
jaraenidagi aqlliy, moral va emotsional rivojlanishini aniqlashga erdam beradi. 
Beshinchidan,  oquvchilarning  bilimini,  uqubini  va  malakasini  tekshirish  har  xil 
formalari  oquvchilarning  uzining  egallagan  ilmiga,  bilganlarini  qayta  aytib    berish 
imkonini beradi.   
 
Ayniqsa  boshlangich  sinflarda    tekshirishning  har  xil  formalarini  qullanish 
kerak.  Oqitishda  tekshirishning  kundalikli,  yakuniy  va  mavzuiy    turlari  keng 

tarqalgan.  Bular  og`zaki  va  ezma  ish  turinda  eki  va  frontal`  umumiy  savol-javob 
formasida baho quyish orqali yuritiladi. 
 
Bilimni  kundalikli  tekshirish  (K  T)  har  bir  darsda  utkaziladi.  K.T. 
urganiladigan  materialni  tushuntirishda  mustahkamlashda  takrorlanadigan  ta`lim 
jaraenining  zarur  komponenti  hisoblanadi.  Ilmni  (K  T)    ayrim  vaqtda  og`zaki-
surovnoma  kurinishda  uyga  vazifa    mustaqil  ishlarni  bajarishni  yuritadi.  Mavzui 
tekshirish orqali mavzularni uzlashtirilganligini nazorat etishdan iborat. Darsga qisqa 
vaqt    ichida  oquvchiga  mavzuning  mazmuni  asosiy  g`oyasini  baen  etishi  uchun 
savollar eki topshiriklar  beriladi. Tekshirishning bunday kurishi mantiqiy fikrlashga 
oquv materialidagi eng asosiy ular orasidagi bog`liqliqni esda soqlashni urgatadi. 
 
Yakuniy  tekshirish  esa  bilimni  har  bir  chorakda  va  yil  oxirida  utkaziladi. 
Buning    ahamiyati  oquvchining  erishganligi  darajasiga  tug`ri  ob`ektiv  baho  berish 
bor bilimni kundalikli va  mavzui tekshirishda ayrim fanlarni uzlashtirilishiga diqqat 
berilsa, yakuniy nazoratda barcha oquv fanlarning natijalarining yig`indisini uz ichiga 
oladi. 
 
Bilimni  tekshirishning  asosiy  formalariga    ezma  kurinishdagi  nazoratga  ezma 
va  mustaqil  ishlar  kiradi.  Yaxshi  natija  kuproq  quloy  tekstlarni  tanlashdan  va  
oquvchilarning  diqqatini  bir  joyga      tuplashga  bog`liq.  Kontrol`  topshiriqning 
mazmunini  belgili  va  ma`nosi  aniq  bulishi  kerak.  Agar  kontrol`  yaki    mustaqil 
ishlarga  ikkinchi  darajali    quchimcha  topshiriqlar  berilsa  masalan  grammatik  tahlil 
uchun  juda  keng    kulamdagi  tekst  eki    matematik  hisoblashga  murakkab  savollar 
beriladi.  Oquvchilar  uchun  hamisha    qiyinchiliqlar  tug`diradi.  Bilimni  kundalikli 
mavzuiy va yakuniy tekshirishning eng kup  tarqalg`an shakli oquvchilarning yakka 
va    frontal`  surash  hoqlagan  oquvchiga    hattoki    eng  kuchli  uqiydigan  oquvchiga  
uqish  imkoniyatlari  tushuntirib  unda  qobiliyatlarini  tushintirib  berish  kerak.  Har  bir  
oquvchiga  bahoga  bulgan  fikrini  uyg`otib  bilish  imkoniyatlarini  orttirish  kerak. 
Ayrim paytda olgan  qoniqarsiz  bahosini kutarib rag`batlantirish kerak. 
 
Hozirgi  paytda  oquvchilarning  bilim,  uqub  va  malakalarini  tekshirish  va 
baholashning  yangicha test orqali va reyting ball quyish amalga oshirilmoqda. 
 
Testda  har  bir  bobni  utib  bulgandan  keyin  eki  chorak  oxirida  olinib  
oquvchining  topgan  tug`ri  javobgiga  binoan  5  ball  sistemada  baholanadi.  Reytingda 
esa oquvchining   har  kungi  darsdagi  javobining  aktivligini hisobga olinib har biriga 
alohida ball  quyilib keyin hammasi tuplangan ball kuyiladi.  
 
Ta`lim  tizimida  tekshirishning  ahamiyati  ta`lim  muassasalaridagi  natijaviy 
darajani kursatadi. 
II.    Umumiy  urta    ta`lim  beradigan  maktab  oquvchilarining  bilim  tayergarligi 
darajasining reytingi. 
 
Reytingni tashkil qilish va amalga oshirish tamoyillari. 
Ozbekistan  Respublikasi  umumiy  ta`lim  beradigan  maktab  oquvchilarining  bilim 
tayergarligining reytingi kuyidagi   tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinadi va 
amalga oshiriladi. 
 
DTS da belgilangan bilim minimumlari asosida har bir predmet buyicha ishlab 
chiqilgan  majburiy      standart  tekshirish  ishlari  (MSTI)  komplektlari  Reytingining 
normativ  metodik  asosi  bulib  hisoblanadi.    Har  bir  majburiy  standart  tekshirish  
ishalri  (MSTI)  va  ularning  komplektlari  uchun  beriladigan  standart  reytingi  ballari 
(SRB) reytingning hisoblash asosi hisoblanadi. 

Har  bir  majburiy  standart  tekshirish  ishlari  (MSTI)  uchun  standart  reyting 
ballari (SRB) ushbu tekshirish (MSTI) ishlari jaraenida aniqlanishi quyilaetgan, bilim 
kunikma uqub va malaklar belgilanadi. 
Oquvchining  haqiqiy  chorak  reyting  ballining  asosiy  komponentleri    maqsad 
va vazifalari. 
Oquvchining  bilimini  bahalashda  5  balli  sistemaning  kamchiliklarini, 
oqituvchining  sub`ektivligini  yuqotish.  Reytingning  yuqori  darajadagi  ob`ektivligini 
va  odilligini ta`minlovchi vaziyat yaratib berish. 
Oquvchilar  tamonidan  uzlashtirilgan  majburiy  bilim  minimum  elementleri 
buyicha  ob`ektiv  hisobga  olinishini  tashkil  qilish.  O`quv  fanidan    majburiy  bilim, 
kunikma  va  malakalarni  uzlashtirishda  oquvchi    tamonidan  amalda  erishilgan 
darajasini  baholash  va  DTS  da  kuzda  tutilgan  (BKM)  elementlarining  soei  va  sifati 
urtasida bogliq urnatish. 
Tuqqiz  yillik  maktab    bitiruvchilarining  urta  maxsus  kasb-hunar 
muassasalarida ob`ektiv  yakuniy reytingiga asoslangan holda odilana  bulishtirishni 
ta`minlash. 
 
Nazorat turlari va formalari.  
Oquvchilarning  bilim  tayergarlik  darajasining  reytingi,  “O`zRes-da  Umumiy 
urta  ta`lim  haqida”  gi  rejada  (4-bandida)  belgilangan  talablarga  muvofiq  amalga 
oshiriladi va kuyidagi nazorat turlarini nazarda tutadi. 
-oraliq nazorat-O.N. 
-
 
kundalik nazorat _K.N. 
-
 
-Maxsus nazorat-M. N 
-
 
Bosqichli nazorat _B.N. 
-
 
Yakuniy nazorat-Ya N  
Oraliq  nazorat  (O.N)-mazmunan  shu  fan  buyicha  DTS-da  nazarda  tutilgan    asosiy 
majburiy    va  uzlashtiriladigan  bilim,  kunikma  va  malakalar  elementlarining 
yig`indisini  kamrab  olgan,  soni  aniq  berilgan  MSTI  ri  orqali  amalga  oshiriladi.  Har 
bir  MSTI  oquvchilarning  bilimida  uzlashtirilmagan  bulimini  aniqlash  va  ular 
tomonidan  oquv  fanidagi  bir  bulim  eki  mavzular  guruhining  majburiy  bulimining 
uzlashtirilishining  haqiqiy  darajasini  nazorat  qilishni  maqsad  qilgan  quygan.  MSTI 
larining  turlari  O.N  ning  maqsad  va  vazifalaridan  kelib  chiqqan  holda,  har  bir  fan 
buyicha  ta`limni  tashkil  qilishning    uziga  xosligi  va  oquvchilarning  esh  psixologik 
xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  belgili    K.N  ning  asosiy  yunalishlaridan  biri 
oquvchilarning  bilimida  bushliq  paydo  bulishning  oldini  olish  va  ularni 
muvofiqlashtirish  maqsdida  amalga  oshiriladigan  majburiy  tuliqtiruvchi  savollar 
(MTS). 
 
Bundan  tashqari  (MSTI)  lar  oralig`ida  dasturiy  turda  utkaziladigan  K  N 
urgatuvchi  harakatga  ega  bulib,  oquvchilarning  shakllanaetgan  bilim,  kunikma  va 
malakalarni korrektsiyalash    mustahkamlash.  Suz,  edda saqlash,  mustaqil  fikrlashini 
rivojlantirish  ularning  potentsial  imkoniyatlarini  yuzaga  chiqarish  va  ta`lim 
jaraenidagi (inta) hoqishini amalga oshirish maqsadida utkaziladi. 
 
Reyting  miqesida  barcha  oquvchilarga  majburiy  bulmagan  qushimcha 
topshiriqlar orqali ijodiy ishlarning  ixtieriy urinlanishi tufayli hoqishiga kura tashkil 
qilinadigan maxsus nazorat amalga oshirilishi mumkin. 
 
Ijodiy  topshiriq  va  ishlarning  shakllari  oquvchi  bilan  kelishilgan  holda 
oqituvchi  tomonidan  belgilanadi  va  dasturiy  (olimpiadalar,  musoboqalar,  sport 

musoboqalari,  referat  himoyasi,  baenot,  model`  va  maket  yasash,  mavzuiy 
boshkotirmalar  tuzish,  badiy  adabiy    ishlar  va  boshkalar)  dasturiy  emas  (belgili  bir 
mavzu  buyicha  ilmiy  ish  (pribor)  kursatmalilik  vosita    bulishi  mumkin.  Qushimcha 
topshiriq  odatda  va  vazifa    turiga  tegishli  bulgan  MSTI-lar  yig`indisida  nazarda 
tutilmagan.  Individual  (yakka)  kushimcha  topchiriqlarning  turi  orqali  mazmunini 
belgilab beradi. 
 
Bosqichli  (ichki  va  tashqi)  nazorat  oquv  yilshi  yakunida  eki  zaruriyat 
tug`ilganda  chorak  (yarim  yillik)  yakunida  test  sinovi  (zachet  va  imtixon)  shaklida 
utkaziladi. 
 
Nazoratning  bu  turi  oquvchilarning  choraklik  (yarm  yillik0  eki    yillik 
reytingining    ob`ektivligini  aniqlash  eki  choraklik  (yarm  yillik)  standart  reyting 
balligacha  differentsiallashgan  sinov  (zachet)  eki  kuzgu  imtixon  natijalariga 
asoslangan holda tultirishni maqsad qilib quyadi. 
 
Yillik  bosqichli  nazoratni  utkazish,  uning  turri  bilan  mazmunini  belgilash 
haqidagi  qaror  ta`limni  boshqarish      ayyrim  vaqtda  maktab  ped.kengash  tamonidan 
qabul qilinadi. 
 
Choraklik  (yarm  yillik)  bosqichli  (ichki)  nazorat.  Odatda  maktab  rahbariyati 
tomonidan  eki  uning  topshirigi  buyicha  oqituvchi  tamonidan  utkaziladi.  Yakuniy 
nazorat,  umumiy  urta  ta`lim    beradigan  maktablarda  bilimning  `tuliq  kursi 
tamomlangandan keyin Davlat attestatsiyasi  shaklida ishga oshiriladi. 
 
Nazoratni  oz  turi  oquvchilarning  tuliq  oquv  kursi  davomida  erishgan  bilim 
tayergarligi  darajasi  reytingining  ob`ektivligini  uning  umumiy  urta  ta`lim  DTS  
talablariga mos kelganligini aniqlash maqsadida utkaziladi. 
 
Yakuniy  nazoratning  mazmuni  va  uni  utkazishning  tarkibi  Vazirlar 
kabinetining    normativ  hujjatlar  va  shular  asosida  qabul  qilingan  O`zbekiston 
Respublikasi  xalq    ta`lim  Vazirligining  hujjatlari  talabi  asosida  belgilanadi.  Reyting 
tizimida oquvchilarning bilimini baholasht  tartibi. Har bir MSTI ni  baholash uchun 
tekshirish  ishining  standart  balli  (TISB)  belgilanadi,  standart  ball  bul  ishni  
tekshirilgan    taklif  qilingan  bilan  kunikma  va  malaka    elementlarining  soni  va   
shartni tug`ridan-tug`ri muvofiqlashtirilag holda quyiladi. 
 
Bu sinfda  belgili bir oquv fani buyicha standart chorak reytingi balli (SChRB) 
shu  chorak  (yarim  yillik)  da    utkazilishi  nazarda  tutilgan  barcha  TSTI  ning  standart  
ballarining (TISB) yig`indisi sifatida aniqlanadi. SChRB=ep(TISB) Bunda e yig`indi 
belgisi  p-  har  bir  ayrim  hollarda  majburiy  standart  tekshirish  ishlarining  aniq 
belgilangan soni (1-qushimcha). 
 
Yilliy standart  reyting balli (YSRB) choraklik (yarim yillik) standart  reyting 
ballarining  yig`indisi  sifatida  aniqlanadi.  YSRB=SChRB+SChRB+SChRB+SChRB 
eki YSRB=ep SChRB (2 qushimcha), 
              1          2         3        4