Pedagogika kafedrasi

3. Xalq amaliy san’ati va hunarmandchilik sohalariga nimalar 
kiradi? 
A) Zargarlik, zardo’zlik, kulolchilik. 
B) O’ymakorlik, kulolchilik, bastakorlik. 
S) Maishiy buyumlar yasash, musiqa. 
D) Zargarlik, kurash tushish. 
4. Quyidagi maqolning davomini toping? Betashvish bosh qayda... 
A) Mehnatsiz osh qayda. 
B) Qup - quruq tosh qayda. 
S) O’smasiz qosh qayda. 
D) Kurmaksiz osh qayda.
 
 
31-Mavzu: O‘zbek xalqining muomala madaniyati, ahloqiy me’yorlari, 
turmush kechirish tartib-qoidalari mazmuni. 
 
Reja 
 
1. O‘zbek xalqining muomala madaniyati.
2. Muomala axloqiy fazilat sifatida. 
3. Mutafakkirlar muomala odobi haqida. 
Xalqimiz azal-azaldan axloqiy fazilatlarga boy bo‘lgan. Ota-bobolarimiz 
farzand o‘stirar ekanlar, ularning xulq-atvorlariga, gap-so‘zlariga, kishilar oldida 
o‘zlarini qanday tutib, nimalar haqida fikrlashib, o‘z maqsadlarini qanday so‘zlar 
bilan tushuntirishlariga katta ahamiyat berishgan. Ular farzandlarining qo‘rslik 
qilishi, kattalar suhbatiga aralashishi, nojo‘ya ishlariga zinhor-bazinhor yo‘l 
qo‘ymaganlar. Bu narsalarga farzand tarbiyasining eng muhim tomoni deb 
qaraganlar. 
Ispaniyalik bir faylasuf olim butun umrini jahon xalqlarining urf-odatlarini, 
axloq-odobini o‘rganishga, tadqiq qilishga bag‘ishlagan ekan. Ittifoqo, o‘sha olim 
bizning yurtimizga tashrif buyurib, Toshkent, Samarqand, Buxoroda bo‘libdi. 
Yuritga qaytib borgach: “Hozirgacha o‘rgangan, tadqiq qilgan barcha ishlarimni 
o‘n besh yoshli o‘zbek qizalog‘ining o‘rnidan turib, qo‘lini ko‘ksiga qo‘ygancha 
choy uzatishdagi odobiga, nazokatiga almashtirishga rozi edim”, degan ekan. Biz 
shunday yuksak odobli, madaniyatli xalqning farzandi ekanligimizdan har qancha 
faxrlansak arziydi, albatta. 
Milliy urf-odatlar, an’analar va marosimlar tarixiy-ijtimoiy kategoriya bo‘lib, 
ular muayyan millatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida avloddan avlodga o‘tib 
kelgan ishlab chiqarish, tirikchilik, maishat, xulq-atvor va boshqalarda o‘ziga 
xoslikka ega bo‘lib, rasm-rusumga aylangan munosabatlardir. Urf-odatlar asrlar 
davomida yashab, kishilarning axloqiy normalariga aylangan holda, ularning qon-
qoniga, xatti-harakatiga, kundalik turmushi shakllariga singib ketadi. 
Yuksak ma’naviyatli xalqlar o‘z milliy axloq-odob xususiyatlarini saqlab 
qolganlar. Masalan, yaponlar, hindlar, arablar. Imon-e’tiqodi sust xalqlar esa o‘zga 
millat va xalqlarning axloq-odobiga berilib ketib o‘zligini yo‘qotadi. 

---

266 
Quyida Sharq axloqi uchun mushtarak bo‘lgan muhim va mo‘’tabar jabhalar, 
xalq xikmatlari va buyuk allomalarning axloq haqidagi g‘oyalari bayon qilinadi. 
Shoyad donolar xikmati o‘zligimizni yangidan kashf etish va axloqiy –ma’naviy 
qadriyatlarimiz tiklanishiga ko‘mak bersa degan umiddamiz. 
Turli xalqlar pedagogikasini o‘rganar ekanmiz xar bir millatning o‘zga xos bu 
boradagi boy tajribalari, tarixiy merosi, tarbiya jarayoniga yondashuvlari bilan 
bizning milliy tarbiya o‘rtasida mushtarak jihatlar mavjud ekani va tarbiya 
jarayonida xorijiy tajribalardan foydalanish samarali natija berishini guvohi 
bo‘ldik. 
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar bilan endi taraqqiyot yo‘lga kirgan 
mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarda tenglik o‘rnini, iqtisodiy jihatdan taraqqiy 
qilgan mamlakatlarning dunyo siyosatini belgilab beruvchi kuch darajasiga 
ko‘tarilishi, ularning o‘z ma’naviyat, madaniyat va ahloqlarini ommaviy 
madaniyatning negiziga aylantirish borasida olib borayotgan amaliy harakatlarini 
ham ifodalaydi. 
Xalq pedagogikasi insonning turmush tarzi, ahloq-odobi, urf-odatlari, 
an'analari, marosimlari, ma'naviy qadriyatlari, diniy e'tiqod, ozodlik yo`lidagi 
vatanparvarligi kabi xislatlarni shakllantirish va rivojlantirish sohasida orttirgan 
tajribalari avloddan-avlodga o`tib keldi, ma'naviy boylik sifatida xizmat qilmoqda. 
Xususan Sharq mutafakkirlarining boy merosi, ularning falsafiy qarashlari, 
ayniqsa ahloq-odob, insof, diyonat, iymon, vijdon, mehnatsevarlik, ilmsevarlik, 
insoniylik xususidagi q’oyalari insonni har tomonlama va uyq’un rivojlantirishda 
asosiy omil bo`lib xizmat qiladi. 
Shu jihatdan qaraganda Bahovuddin Naqshband ta'limoti mazmunida insonni 
yuksaklikka eltuvchi, go`zallikdan baxramand qiluvchi mezon – aql – idrok yotadi. 
Naqshbandiya tariqati va ta'limoti qur'oni Karim va Hadisga asoslanadi. 
Hadislar inson ma'naviy kamolotining asosi bo`lgan ahloq-odob tarbiyasining 
barcha muammolarini o`z ichiga oladi. Umuman olganda, hadislar ahloqiy-
tarbiyaga oid bo`lgan fikrlarning mukammal to`plamidir. Hadislarni o`rganar 
ekanmiz ularda halollik va poklik, iymon va vijdon bilan boq’liq bo`lgan birorta 
ham masala e'tibordan chetda qolmagan, faqatgina poklik tantanasi orqaligina 
jamiyatda adolatga erishish mumkinligini ko`rsatadi. 
Mustaqil O`zbekistonda ta'lim-tarbiya ishlarini to`q’ri yo`lga qo`yish milliy 
va umuminsoniy qadriyatlarning barcha imkoniyatlaridan to`la va samarali 
foydalanishni taqozo qiladi. Jahon xalqlarining ilq’or madaniyati milliy 
ma'naviyatimizni yanada yuksak darajaga ko`tarishga ijobiy ta'sir etishi 
mumkinligini inkor etib bo`lmaydi. Ta'lim-tarbiya jarayonida boshqa xalqlar 
merosining ijobiy tomonlaridan qanchalik foydalanmaylik, baribir o`zbek milliy 
qadriyatlari ma'naviy kamolotimizning asosi bo`lib qoladi. 
Bu borada xalq pedagogikasining an'analari muhim ahamiyatga ega bo`ladi. 
Bu an'analar uzoq vaqt davomida rivojlanib, falsafiy tafakkurda umumlashib, 
xikmatli so`zlar, xalq maqollari shakliga kirgan. Ular yozma yodgorliklarda 
Maxmud qoshq’ariy, Yusuf Xos Hojib va boshqalarning asarlarida o`z aksini 
topgan. Ularda ta'lim-tarbiyaning nazariy va amaliy masalalari bilan boq’liq 
ko`pgina muhim muammolar ilgari surilgan. Bular hozirgi kunimiz uchun ham 

---

267 
katta ahamiyatga ega bo`lgan tarbiyaviy omillardir. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy 
asarlarida ham milliy pedagogikaning o`ziga xos tarixiy an'analarini ko`rish 
mumkin. Forobiyning «Fozil shahar aholisi» nomli asarida o`rtaga tashlangan 
masalalar xalqning adolatli jamiyat va uning ma'naviy kamolot cho`qqisiga 
erishgan fuqarolari to`q’risidagi falsafiy – ahloqiy fikrlar o`z ifodasini topgan. 
Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin 
qubro, Xoja Axror Valiy ta'limotida ham odamlarni halollik, poklik, 
mehnatsevarlik va insonparvarlikka chorlovchi q’oyalarga asoslangan fikrlar 
mavjud. O`zbek she'riyatida ham ahloq-odob masalasining falsafiy muammolari 
nihoyatda keng o`rin olgan. Navoiiy, Bobur, Mashrab, Nodira q’azallarida 
kishilarda millatimizga xos bo`lgan jihatlar: yurtga sodiqlik, insonparvarlik, 
mehnatsevarlik, insonni mehr-muhabbatini uluq’lovchi falsafiy-didaktik fikrlarni 
ko`rish mumkin. Mutafakkirlar pedagogik qarashlari, ta'lim-tarbiyaga oid asarlari 
bizlarga buyuk meros, ta'lim-tarbiya jarayoni uchun bitmas tugalmas javohirot 
sifatida yetib kelgan. 
Markaziy Osiyo xalqlari, xususan O`zbek xalqi va uning madaniy-ma'rifiy 
taraqqiyoti asrlar davomida misli ko`rilmagan darajada rivojlangan. qolaversa, 
ahloq-odob, pedagogika fanlari butun jahonga o`rnak bo`larli ma'no va mazmun 
kasb etgan. 
Ibn Sino yosh bolalarni tugilishidan boshlab tarbiyalash mahallasiga katta 
e'tibor beradi. Bola tuq’ilganidan to oyoqqa turguncha ma'lum tartibda tarbiyalanib 
borishi lozim. 
Bola xulqini mo`'tadillikda saqlashga alohida e'tibor berish kerak. Bundan 
ikki manfaat bor. Bir – bolaning ruhi uchun bo`lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi 
xulqli bo`lib o`sadi va keyinchalik bu unga ajralmas malaka bo`lib qoladi. 
Ikkinchisi – uning badani uchundir, chunki yomon xulq turli mijoz 
buzilishlaridan bo`ladi. Shuningdek, agar yomon xulq odatga kirib qolsa, u mijoz 
buzilishini keltirib chiqaradi. Masalan, q’azab kuchli qizdiradi, qayq’u kuchli 
quritadi. (Ibn Sina. Kniga o dume. Izd. Fils. Pr. s 111). 
Ibn sino fikricha, avvalambor ahloqiy va aqliy tarbiya usullarini yaxshi 
egallagan, irodali, dono, q’amxo`r va dinga ishongan o`qituvchi va tarbiyachi 
tanlash kerak bo`ladi. U soq’lom, tozalikni sevuvchi, sofdil va odamlarga yaxshi 
munosabatda bo`la oladigan bo`lishi kerak. (Ibn Sino. Kanon vrachebnoy nauki. T. 
1985 g. s 112). 
Buyuk mutafakkir Abu Ali Ibn Sino inson kamoloti va bu sohada qilinadigan 
ishlarni tajriba asosida amalga oshirish, dunyoviy ilmlarni o`rganish yo`llari 
haqidagi ta'limotlari q’oyatda qimmatlidir. 
Ibn Sino o`qituvchining shaxsiy xislatlariga ruhiyatiga e'tibor berib, uning 
aqliy xususiyatlari, ruhiyati, mehnatsevarligi, bilimi, irodasiga asoslangan holda 
ta'lim-tarbiya ishini olib borish kerakligi haqidagi fikr-mulohazalari bilan milliy va 
umuminsoniy pedagogik fikr rivojiga ulkan xissa qo`shdi. 
Allomaning qimmatli fikrlari bugungi kun avlodni tarbiyalashda ko`rsatma 
sifatida juda ahamiyatlidir. 
Qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy X asrning 
ikkinchi yarimi va XI asrning boshlarida – q’oyat murakkab tarixiy davrda yashadi 

---

268 
va ijod etdi. 
Beruniyning bilimlarni egallash yo`llari, usullari haqidagi firkrlari hozirgi 
davr uchun ham dolzarbdir. Ta'lim berish jarayonida talabani zeriktirmaslik, bir xil 
fanni o`rgatavermaslik; usviylik; izchillik, mavuzlarni qiziqarli asoslab, 
ko`rgazmali bayon etish va hokazolarga e'tibor berish kerakligi uqtiriladi. 
Olim bilim oluvchilarga qalbini yomon illatlardan, inson o`zi sezishi mumkin 
bo`lmagan holatlardan, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan, 
ochko`zlikdan, shon-shuhratdan saqlash zarurligini uqtiradi. 
U barcha illatlarning asosiy sababchisi bilimsizlikda, deb bilgan. Bilimlar 
egallashda esa kishida bilimga intilish, qiziqish va ijtimoiy muhit o`rnini alohida 
ta'kidlaydi. 
Bilim olishda tushunib o`rganishga, ilmiy taqdiqotchining ma'naviy poklikka 
rioya etishiga alohida e'tibor bergan. Beruniy firicha, ahloqiy insonning eng asosiy 
sifati bo`lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmay, u kishilarning o`zaro 
muloqoti davrida saralanib, muayyan ijtimoiy muhitda tarkib topadi. 
Beruniy faxrlanishni yaxshi xulq ma'nosida ishlatib, «Yodgorliklar» asarida 
shunday deydi: «Fahrlanish – haqiqatda yaxshi xulq va oliy fe'llar, oldin ketish, 
ilmu hikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud nopokliklardan tozalanishdir. 
Kimda shunday sifatlar topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa 
hukm uning zarariga bo`ladi». 
Mutafakkir inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyasining o`rni haqida 
muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasini mehnatiga qarab turlarga 
bo`ladi. Oq’ir mehnat sifatida binokor, ko`mir qazuvchi, hunarmand, ilm-fan 
sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli – olimlar mehnatiga alohida e'tibor 
berish, ularga xayrixoh bo`lishga chaqiradi, ularni ma'rifatchilar, jamiyat ravnaqiga 
hissa qo`shuvchilar, deb biladi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini 
ta'kidlaydi – bu hozirgi ma'rifat ilm-fani ham e'tirof qiluvchi – irsiyat, ijtimoiy 
muhit va to`q’ri ta'lim-tarbiyadir. Abu Rayhon Beruniy nazarida inson kamolga 
yetishining muhim omillari ma'rifatli bo`lish va yuksak ahloqlilikdir. Beruniy ilmiy 
bilishga doir, ta'lim usullari haqidagi qarashlari bilan ma'rifat nazariyasida o`ziga 
xos maktab yaratdi. 
Sharqda mashhur bo`lgan allomalardan biri, o`rta asrning buyuk mutafakkiri 
Abu Ali ibn Sinodir. 
Ma'lumki, Ibn Sino ham boshqa mutafakkirlar kabi o`zining ta'lim-tarbiyaga 
oid qarashlarini falsafiy, ijtimoiy qarashlari bilan boq’liq holda ifodalagan, maxsus 
risolalarda talqin etgan. 
Abu Ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan bilimlarga 
yetishishga da'vat etgan. Chunki ilm-fan tabiat va jamiyat qonuniyatlarini ochib, 
avlodlarga yetkazadi. Bu maqsadga yetishish uchun inson qiyinchiliklardan 
qo`rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri mushkulotdan 
qo`rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng 
qo`rqoq’idir». Zero, bilimli kishi jasur, o`limdan ham qo`rqmaydigan, faqat 
haqiqatni bilish uchun harakat qiladigan bo`ladi, deydi u fikrini davom ettirib. 
U haqiqatni bilish uchun bilimga ega bo`lish kerakligini, lekin har qanday 
bilim ham haqiqatga olib kelmasligini, inson o`z bilimini haqiqiyligini anglash 

---

269 
uchun mantiqdan ham xabardor bo`lishi zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning ta'lim 
usullari haqidagi ta'limoti asosida ham bilimlarni egallashda mantiqiy tafakkurga, 
shaxsiy kuzatish va tajribalarga tayanish kerak, degan q’oya yotadi. 
Ibn Sino bolalarni maktabda o`qitish zarurligini qayd etar ekan, ta'lim-
tarbiyada quyidagi tamoyillarga rioya etish zarurligini ta'kidlaydi: 
bolalarga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo`ymaslik; 
ta'limda yengildan oq’irga borish orqali bilim berish; 
olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo`lishi; 
jamoa bo`lib maktabda o`qitishga e'tibor berish; 
bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish; 
o`qitishni jismoniy mashqlar bilan qo`shib olib borish. 
Yuqoridagi masalalarga Ibn Sino o`zining «Tadbiri manzil» asarining «Bolani 
maktabda o`qitish va tarbiyalash» bo`limida to`xtalib, ta'lim va tarbiya jarayonini 
ochib beradi. 
Talabaga bilim berish o`qituvchining asosiy burchidir. Shunga ko`ra, Ibn Sino 
o`qituvchi qanday bo`lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday yo`l-
yo`riqlar beradi: 
bolalar bilan muomalada bosiq va jiddiy bo`lish; 
berilayotgan bilimni talabalar qanday o`zlashtirib olayotganiga e'tibor berish; 
ta'limda turli usullardan foydalanish; 
fanga qiziqtira olish; 
berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olish; 
bilimlarni talabalarning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish; 
har bir so`zning bolalar hissiyotini uyq’otish darajasida bo`lishiga erishish 
zarur. 
Ibn Sino insonning shakllanishida uning atrofini o`rab olgan ijtimoiy muhit 
alohida rol o`ynashini, ana shu muhit insonning atrof dunyoni bilishinigina emas, 
balki uning xulqida yaxshi yoki yomon jihatlarning tarkib topishiga ham ta'sir 
etishini, shuning uchun ham bolalarni tarbiyalashda ehtiyotkor bo`lish, uni yomon 
ijtimoiy muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi. 
Ibn Sino inson kamolotida aqliy, ahloqiy tarbiya bilan bir qatorda jismoniy 
tarbiyaning muhim ahamiyatini ham nazariy, ham amaliy jihatdan isbotlaydi. 
Ibn Sinogacha insonning kamolga yetishida jismoniy tarbiyaning ta'siri 
haqida yaxlit ta'limot yaratilmagan edi. Bolaga hali u tuq’ilmasdan turib 
q’amxo`rlik qilish, go`daklik davridan boshlab tarbiyani boshlash zarurligini 
ta'kidlaydi. 
Xulosa qilib aytganda, Ibn Sinoning ta'lim-tarbiyaviy qarashlarida insonning 
aqliy, ahloqiy, estetik, jismoniy rivojlanishi uning kamolga yetishishida asosiy 
mezon sifatida talqin qilinadi.