Pedagogika instituti rivojlanish biologiyasi

Xujayra kritmalari. Kiritmalar hujayra tarkibidagi doimiy bo‘lmagan turli kimyoviy organik va noorganik moddalar bo‘lib, hujayraning funksional xolatiga ko‘ra bazan sitoplazmada to‘planadi va yo‘qolib turadi. Bularga: Glikogen, yog‘lar, turli pigmentlar, kalsiy tuzlari, oksalat tuzlari va boshqalar kiradi.

Lizosoma uni turlari, strukturasi va funksiyasi. Lizosomalar organellalar qatoriga kiradi. Ularning vazifasi hujayralarda ovqat hazm qilish hamda fagositoz jarayonlarida ishtirok etishdan iborat. Sitoplazmadagi lizosomalarning atrofi bir konturli membrana bilan о‘ralgan, diametri 0,2-1,0 mkm keladigan yumaloq shaklga ega. Lizosomalar mikroorganizmalar va viruslarni, strukturalarni ba’zi yod hujayralarni о‘ldirish, eritib yuborish xossasiga ega. Ba’zi nasliy kasalliklarda hujayralarning ichidagi lizosomalar о‘zining hujayrasining ham lizis qilishga olib kelishi mumkin. Bunday xodisani autofagiya deyiladi. Lizosomalar tuban hayvonlarning metamorfoz jarayonida kata rol о‘ynab organlarni yо‘qolishi hisobiga lizosomalar yordam beradi. YA’ni organizmdagi vaqtinchalik organlarni yemirilishi yо‘qolishida ishtirok etadi. Lizosomalarni asosan 3 guruhga bо‘linadi:

1. 
   Prelizosomalar
   
2. 
   Xususiy lizosomalar
   

a. birlamchi lizosomalar

b. ikkilamchi lizosomalar:

- autosomalar

- geterofagasomalar

3. 
   Postlizosomalar
   

Prelizosomalarda xazm bо‘lishga tegishli bо‘lgan oziqalar bilan tо‘lib turadi. Parchalovchi fermentlar bо‘lmaydi. Xususiy lizosomalarning о‘zi 2 turga bо‘linadi. Birlamchi lizosomalar tarkibida qaytadan sintezlangan fermentlar, ikkilamchi lizosomalar birlamch lizosomalarni prelizosomalar bilan qо‘shilishi natijasida hosil bо‘ladi. Hazm qilinishiga tegishli bо‘lgan materialiga qarab turib ikkilamchi lizosomalar yana 2 tipga bо‘linadi: autosomalarga va geterofagasomalarga. Autosomalar hujayraning ichidagi kerak bо‘lmagan struktura tuzulmalarini lizis qilish xossasiga ega. Geterofagasomalar esa hujayraga tashqaridan kirgan yot organik molekulalarni lizis qilish xususiyatiga ega. Postlizosomalar esa hazm bо‘lmagan turli moddalarni, shlaklarni о‘zida saqlab turadi va hujayraning tashqarisiga chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. Nasliy kasalliklar bilan odamlarni xastaligi biror ferment yо‘qligidan odamlarni moddalar almashinuvi bilan bog‘liq bо‘lgan kasalliklarga olib keladi.

Matriks bilan membrana tarkibida 20 dan ortiq gidrolitik fermentlar (kislotali fosfataza, nukleazalar, katepsin, kollogenez, glyukozidaza va boshqalar) borligi aniqlangan. Ularning qobig‘i buzilganda fermentlari sitoplazmaga chiqib ketadi. Lizosomalar amfibiyalar, qushlar, sutemizuvchilar va boshqa hayvonlar hamda odamda topilgan. Ayniqsa, ular fagotsitoz qilish xususiyatiga ega bо‘lgani hujayralarda yaxshi kо‘rinadi. Hujayralardagi ikki xil: birlamchi va ikkilamchi lizosomalar Goldji apparati atrofida joylashgan bо‘lib, ular tarkibidagi fermentlar sust faoliyat kechiradi. Plazmatik membranadan hosil bо‘lgan endotsitoz pufakchalar (fagosomalar)ning birlamchi lizosomalar bilan birikishi natijasida ularning fermentlik faoliyati kuchayadi va ikkilamchi lizosomalar, ya’ni hazm vakuolalari hosil bо‘ladi.Oziqa moddalari hazm bо‘lishi jadallashadi.