|
0 ‘QITISH M ETODLARINING TASNIFI
P edagogikada o ‘qitish m etodlarini tasniflashga y agona y ondashuv
m avjud em as. H ozirgi didaktikada o ‘qitish m etodlarini bilim lar m anbayi
b o 'y ich a (S.O .L ordkipanidze, Y.Y.Golant), didaktik m aqsadlar b o ‘yicha
(B.P.Yesip), bilish faoliyatining saviyasi bo ‘yicha (I.Y.Lerner, M .N .S katkin,
M. 1. M axm utov) farqlash eng k o ‘p tarqalgan.
M etodlarning binar sxem alari, ularni uch o ‘lchovli v a hatto, keng
qam rovli farqlash ham uchraydi. A na shu tasniflarning har birida afzalliklar
va kam chiliklar m avjud b o ‘lib, ular adabiyotlarda yetarlicha tahlil qilingan.
O 'q itish m etodlarini bilish m anbalari b o 'y ich a tasniflash ancha oddiy
bo ‘lib, ular m aktab am aliyotida keng tarqalgan. Bu belgi b o ‘y ich a m etodlar
quyidagi uch guruhga b o ‘linadi:
1. O g ‘zaki m etodlar (bilim larni s o ‘z bilan bayon qilish, suhbat, darslik,
m a ’lum otnom a va ilmiy adabiyotlar bilan ishlash).
2. K o ‘rsatm ali m etodlar (rasm lar, nam oyishlar, kuzatishlar).
3.A m aliy m etodlar (m ashqlar, laboratoriyadagi am aliy ishlar). B ular
m a’lum darajada shartlidir, chunki m azkur m etodlarning ham m asi o ‘zaro
cham barchas b o g ‘liq b o ‘lib, ularni doim ham aniq chegaralab b o ‘lm aydi.
84
Har bir o ‘qitish m etodining o ‘z vazifasi bor. A dabiyotlarda o ‘qitish
m etodlarining ra g ‘batlantiruvchi (m otivlashgan), ta ’limiy, tarbiyaviy va
kam ol toptiruvchi um um pedagogik vazifalari ifodalangan.
0 ‘qituvchi darsga tayyorlanishda va uning uchun eng m uvofiq
m etodlarini tanlashda ana shu m etodlarning bajarilishi m um kinligini va
ularning strukturasini hisobga olib, shu asosda ra g ‘batlantirish, tarbiyaviy
va kam ol toptirish vazifalarini kuchaytiruvchi m urabbiydir.
Tasniflash ta ’limning nazariy asoslarini k o ‘rishgayordam beradi, pedagogik
fikm i chuqurlashtiradi va shunga ko‘ra ijod uchun asos bo‘ladi. 0 ‘qitish
metodlarini tasniflash o ‘qituvchilar faoliyati o ‘rtasida taqsimlanadi. Birinchi
guruhga o ‘qitish usullari va ikkinchi guruhga esa o ‘qish usullari kiradi. Quyida
o ‘qitish metodlarining taniqli olimlar tavsiya etgan tasniflarini ko‘rib chiqamiz.
Xorazm iy,
Beruniy, Y usuf
Xos Hojib, Ibn Sino, Burhoniddin
Z arnudjiylarning m etodlari tasniflarida asosan m antiqiy bilish faoliyatini
kuchaytirish nazarda tutilgan b o ‘lib, ular k o ‘nikm a va m alakalarni
shakllantirish ham da m ustahkam lash,
k o ‘rsatm alilik nazariya bilan
am aliyotni o ‘zaro bogMash, izlanish m etodlaridan iboratdir.
I. Y.Lerner va M .N .Skatkin o ‘qitish m etodlarini quyidagilarga ajratadilar:
- tushuntirish - rasm lar metodi;
- reproduktiv metod;
- m uam m oli bayon qilish m etodi;
- qism an izlanish metodi;
- tadqiqot m etodi.
M .A .D anilov va B.P.Yesipning tasnifi m a’lum turdagi darslarda
q o ‘yiladigan quyidagi vazifalarga bo g‘liqdir:
1. B ilim lam i bayon qilishda: hikoya - tushuntirish, m a’ruza, suhbatlar,
k o ‘rsatm ali q o ‘llanm alarni nam oyish etish.
2. 0 ‘quvchilarda k o ‘nikm a va m alakalarni shakllantirish: m ashqlarni
shakllantirish va am aliy ishlar.
3. Bilim, k o ‘nikm a va m alakalarni te k s h iris h -jo riy kuzatishlar, o g ‘zaki
s o ‘rash, yozm a va am aliy nazorat ishlari.
S.I.Perovskiy va Y. Y. G olant tasnifi: faol va passiv m etodlarga b o ‘lish:
- agar o ‘quvchilar m ustaqil ishlasa, faol m etodlar (laboratoriya m etodi,
kitob bilan ishlash);
- agar o ‘quvchilar faqat tinglasa va eshitsa, passiv m etodlar (hikoya,
m a’ruza, tushuntirish, nam oyish qilish m etodi, ekskursiya).
B unday tasniflash m a’qul em as, chunki u o ‘quvchilarning ongliligi va
faolligi prinsipini buzadi.
Y .K .B abanskiyning tasnifi bo ‘yicha m etodlar uchta katta guruhga
b o ‘linadi:
85
- o ‘quv-tarbiya ishlarini tashkil etish va am alga oshirish;
- nazorat v a o ‘zini o ‘zi nazorat qilish m etodlari. (Ikkinchi guruhda
ishning q ator yangi m etodlari va usullari m avjud.) M u a llif quyidagilarni
tavsiya etadi:
- bilishga d o ir o ‘yinlar, o ‘quv m unozaralari, qiziq v aziy atlam i vujudga
keltirish, ra g ‘batlantirish, tanbeh berish va nazorat m etodlari.
T.A .Ilina olim larning tasniflarini um um lashtirib, Y .K .B abanskiyning
tasnifini m a’qullagan va tasniflashning quyidagi tartibini tavsiya etgan:
- yangi bilim larni (o ‘qituvchining so ‘zlariga tayangan h olda berish
uchun foydalanilgan tushuntirish, hikoya, m aktab m a ’ruza m etodlari);
- yangi bilim lar o ‘zlashtirilishi, m ustahkam m alakalar shakllanishi
uchun foydalaniladigan m etodlar: suhbat, ekskursiya, eksperim ent va
laboratoriya ishi, darslik va kitob bilan ishlash o ‘yinlari, m ashqlar;
- darsning h ar bir bosqichida foydalansa b o ‘ladigan texnik vositalar
bilan ishlash m etodlari;
- m ustaqil ish.
S.P.Baranov o ‘z tasnifini guruhlar bo‘yicha taqsimlaydi. Birinchi guruhga
o ‘qitishning o ‘qituvchi eng asosiy rol o ‘ynaydigan hikoya, suhbat, tasniflash,
tushuntirish va hokazolami kiritadi. Bunda o ‘quvchining asosiy vazifasi -
o ‘qituvchim ulohazalariningm antiqigaergashish, bayon qilinayotganm azm unni
tushunish, eslab qolish va keyinchalik o ‘rganilgan materialni qayta gapirib
bera olishdan iborat boMadi. Uning fikri o‘qituvchi mulohazalarining tizimiga
qanchalik yaqin b o ‘lsa, o ‘quv materialini o ‘rganishning tavsiya etilgan yo'li
shunchalik ishonchli boMadi. 0 ‘quvchining asosiy vazifasi - o ‘qituvchining
gaplarini tinglash va ularni tushunib olishdir.
Ikkinchi guruhga o ‘qishning y o ‘llari: m ashqlar, m ustaqil, laboratoriya,
am aliy va kontrol ishlar kiradi. 0 ‘quvchi faoliyatining xarakteri tavsiya
etilgan m etodning sam aradorligini belgilaydi. 0 ‘qituvchinig roli bolalarning
o ‘qishiga m ohirona rahbarlik qilishdan iborat b o ‘ladi.
Tasniflashning
shunday turlari
ham
m avjudki,
ularda
o ‘qitish
m etodlari
o ‘qishning
tegishli
m etodlariga:
axborot-um um lashtirish,
ijrochilik-tushuntirish, reproduktiv, instruktiv-am aliy v a m ahsulli-am aliy,
tushuntiriish-da’vat va qism an izlanishli, undovchi va izlanish tarziga mos
keladi (M .I.M axm utov).
A m alda o ‘qitish m etodlarini tasniflashga bilim lar m anbayi m antiqan
asoslar b o ‘y ich a (N .M .V erzilin), bilim lar m anbayi v a o ‘quvchilarning o ‘quv
faoliyatidagi m ustaqillik darajasi b o ‘yicha (A .N .A leksyuk, I.D .Z verov va
boshqalar) b aravar yondashish eng k o ‘p uchraydi.
S.G .S hapovalenko m etodlarning to ‘rt jihatini: m antiqiy-m azm uniy,
protsessual va tashkiliy boshqarilish jihatlarini k o ‘rib chiqadi.
86
M etodlarni tasniflash m uam m osiga turlicha qarashlar ular haqidagi
bilim lar tabaqalanishi va birlashishining tabiiy jarayonini aks ettiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
