Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

v a z if a la r in i 
qanchalik  aniq  ifodalasa, 
u n in g  
istalgan natijalar haqidagi tasavvuri ham aniq boiadi. Faqat shundan keyingina 
mashg‘ulotning  mazmunini,  metodlami.  vositalarni  tanlashga  kirishish 
mumkin. Bunda  mashg‘ulotning mavzusi, mazmuniga alohida ahamiyat berib, 
uning maqsadini ifodalashga  yondashiladi yoki uni umuman e ’tibordan chetda 
qoldiradigan pedagoglar  mahorat  bilan ish ko‘radilar. Bunday holda tarbiyaviy 
ishning maqsadga yo'naltirilganligi va tizimlihgi yo‘qoladi.
M ashg‘ulot  modelini  tayyorlash  natijalari  umumsinf  tarbiyaviy 
m ashg‘uloti  konspektida aks ettiriladi. U quyidagi tuzilishda boiadi:
M ashg'ulotning nomi.
Maqsadi, vazifalari.
Jihozlanishi.
0 ‘tkazish  shakli.
Borishi.
M ashg‘ulotning  nomida  sinfdan  tashqari  m ashg‘ulotning  mavzusi  акк 
ettiriladi. U faqat aks ettirib qolmay, shakl bo'yicha lo'nda qilib ifodalangai,, 
jozibali bo'lishi  lozim.
143

---

Vazifalar  juda  aniq  b o ‘lib,  mazkur  mazmunni  aks  ettirishi  kerak. 
Ular  universal  xarakterda  bo'lm asligi  lozim.  Masalan,  «Jonajon  shahriga 
muhabbat uyg‘otish» vazifasi o ‘rniga «Shahar tarixiga qiziqishni  oshirish», 
«Bolalarda  shahar  yubileyiga  tayyorgarlik  ishlariga  o 'z   hissasini  qo‘shish 
istagini  uyg'otish»,  «Bolalarda  o'tm ishda  shaharning  mashhur  kishilariga 
nisbatan hurmat hissi shakllanishigayordam  berish» kabi vazifalami qo ‘yish 
yaxshi  boMadi.
Sinfdan 
tashqari 
m ashg‘ulotning  jihozlanishiga  turli 
vositalar: 
qoMlanmalar,  o ‘yinchoqlar,  videofilmlar,  diapozitivlar,  adabiyotlar  va 
boshqalar kiradi. Adabiy manbaning nominigina emas,  balki  uning muallifi, 
nashr etilgan joyi va yili  ko ‘rsatilishi  kerak.
Sinf m ashg‘ulotlari  ekskursiya,  viktorina,  konkurs,  spektakl  va  hokazo 
shaklda o ‘tkazilishi mumkin. Bunday holda m ashg‘ulot rejasida uni o ‘tkazish 
shakli  «Matematik  viktorina»,  «Fantaziyachilar  konkursi»,  «Hayvonot 
bogMga ekskursiya» nomi  bilan  birlashtiriladi. Agar sinf m ashg‘uloti o ‘zida 
bironta  oMkazish  shakllarini  birlashtirsa,  unga  bolalarni joylashtirish  usuli 
ko’rsatiladi:  aylana, kom andalar va hokazo.
M ashg‘ulotning  borishida  uning  mazmuni,  tarbiya  metodlari  tavsif 
etiladi  va  pedagogning  m ashg‘ulotni  birinchi  shaxs  nomidan  batafsil, 
izchillik bilan bayon qilinishdan  iborat boMishi yoki (pedagogning shaxsiga 
qarab)  asosiy  mazmuni  kartochkalarda  ifodalangan  tezisli  plandan  tashkil 
topishi  mumkin.
M ashg‘ulotning  borishini  modellashtirishda  uning  davomiyligi  va 
strukturasini  hisobga  olish  zarur.  Sinf tarbiyaviy  m ashg'uloti  olti  yoshlilar 
uchun  15-20  daqiqadan  o ‘n-o‘n  bir  yoshlilar  uchun  1-2  soatgacha  davom 
etishi  mumkin.
Mazmuni va metodlari  bo'yicha xilma-xil  boMgan  sinf m ashg'ulotlarini 
samarali oMkazish maqsadida uning asosiy to ‘rt bosqichdan iborat boMishiga 
amal qilish  m a’qul:
1.  Tashkiliy qism (0,5 -  3  min.).
Pedagogik  maqsad:  bolalarni  o'quv  faoliyatidan  faoliyatning  boshqa 
turiga  ko'chirish,  ana  shu  faoliyat  turiga  qiziqish,  ijobiy  his-tuyg'ular 
uyg'otish.
Tipik  xatolar:  darsning  boshlanishini  aynan  takrorlash,  uning  vaqt 
jihatidan uzoq davom  etishi.
Tavsiyalar:  tashkiliy  qismida  kutilmagan  holatni  yuzaga  keltirish, 
y a’ni topishmoqlar,  muammoli  masalalar,  o'yin  davri,  tovush  yozuvlari  va 
hokazolardan  foydalanish;  bolalarni  uyushtirish  shakllarini  o'zgartirish; 
boshqa  binoga  (matematika,  tabiatshunoslik,  fizika,  musiqa  sinflariga, 
kutubxonaga,  maktab  muzeyiga)  o'tkazish  yoki  ularni  sinfda  gilamcha
144

---

istida,  aylana  shaklda  joylashtirish  bolalarning  darsdan  tashqari  faoliyati 
samarali  ko‘chishiga  yordam  beradi.  Bu  bo‘lajak  m ashg‘ulotga  qiziqish, 
ijobiy his-tuyg‘ular uyg‘otadi.
2. 
Kirish  qismi  (butun  m ashg‘ulot  vaqtining  1/5  qismidan  1/3 
qismigacha).
Pedagogik  maqsad:  bolalarni  faollashtirish,  ularni  tarbiyaviy  ta ’siriga 
moyil  qilish.  Pedagog o ‘zining pedagogik m a’lumoti  haqiqatda bolalarning 
imkoniyatlari,  shaxsiy  sifatlari,  mazkur  mavzu  yuzasidan  xabardorlik 
darajasi, emotsional kayfiyati,  faollik,  qiziqish  darajasi bilan qanchalik mos 
tushishini  aniqlaydi.  Bu  bosqichda  pedagogdan  bolalarni  qiziqtirishgina 
emas,  balki  m ashg‘ulotning  borishi  davomida  unga  qanday  tuzatishlar 
kiritishi  kerakligi va tuzatishlar qanday xarakterda bo‘lishini  aniqlash talab 
etiladi.  Masalan,  pedagog  o ‘zi  m a’lum  qiladigan  narsalarning  yangiligiga 
umid  bog‘lab,  hikoyani planlashtirgan edi,  ammo kirish suhbati bolalarning 
bu  muammoni  bilishini  ko‘rsatdi.  Bunday  holda  pedagog  hikoyani  suhbat 
yoki o ‘yin vaziyati  bilan almashtirishi zarur. Shunday qilib, kirish qismining 
maqsadi  bolaning  shaxsiy  tajribasidan  mashg‘ulot  mavzusiga  «ko‘prik 
tashlash»dan  iborat.
Tipik  xato  -   pedagogning  kutilmaganda  bolalarning  ta’sirlanishidan 
(bolalar  pedagog  kutayotgan  narsani  aytmasligi  yoki  qilmasligi  mumkin) 
qo‘rqqani tufayli bu bosqichni  inkor etishi.
Pedagog  m ashg‘ulotning  kirish  qismini  bolalarning  faolligiga  emas, 
balki  shaxsiy  faollik  asosiga  quradi,  teskari  aloqani  mensimay,  bolalarga 
passiv  tinglovchilar  rolini  beradi.  U  bolalarning  emotsional  kayfiyatini 
e ’tiborga olmaydi.
Tavsiyalar  kirish  qismi  mashg‘ulotning  mazmuniga  qarab  kirish 
suhbatidan  (bilish),  xarakteridan,  estetik  va  axloqiy  m ashg‘ulotlar  yoki 
aqlni  «charxlab  olish»  topshiriqlaridan  (viktorina,  konkurs  va  h.k.)  iborat 
bo‘lishi  mumkin.
Birinchi  holatda  savollar,  ikkinchisida  topshiriqlar  bolalar  uchun 
qiziqarli b o iib  qolmay, pedagogga o'quvchilarningtayyorlangan materialni 
idrok  qilishga  tayyorligi  haqida  axborot  berishi  kerak.  Kirish  qismida 
pedagog bolalarning bo‘lg‘usi  mashg‘ulot haqidagi dastlabki  tasavvurlarini 
shakllantiradi,  ularning  faoliyatini  tashkil  etadi,  y a ’ni  baholash  sistemasi 
bilan  tanishtiradi,  m ashg‘ulot  planini  m a’lum  qiladi,  ularni  komandalarga 
bo‘ladi.  Baholashning an’anaviy tizimida  pedagog aniq mezonlarni  berishi, 
zarur qoidalarni tushuntirishi  kerak.
Bolalar  komandalarga  boMinganda  ularning  xatti-harakatlarini  raqobat 
asosiga emas, balki hamkorlik asosiga qurish lozim. Buning uchun quyidagi 
usul  samaralidir:  komandalarga  to ‘g ‘ri  javoblar  uchun  ochkolar  o ‘rniga
10
  -  
116
145

---

qirqib ajratilgan rasmning bo‘lakchalari tarqatiladi. M ashg‘ulotning yakuniy 
qismida bu b o ‘laklardan umumiy rasm yig‘iladi hamda ballar miqdori emas, 
balki  umumiy natija muhimligi  ayon bo‘lib qoladi.
M ashg‘ulotning  kirish  qismida  bolalarni  faollashtirishning  turli-tuman 
metodlari  hamda  vositalaridan:  muammoli  suhbat,  rebus,  krassvord, 
topqirlik  va  chaqqonlikka  doir  topshiriqlar  va  hokazolardan  foydalanish 
mumkin.
3. 
M ashg‘ulotning  asosiy  qismi  vaqt  jihatidan  eng  davomli  b o‘Iishi 
kerak (m ashg‘ulotning 2/4,  1/3  dan sal  ko ‘proq qismi).
Pedagogik maqsad:  m ashg‘ulotning asosiy  g'oyasini amalga oshirish.
Tipik  xatolar: 
bolalarning  qisman  yoki 
butunlay  passivligida 
pedagogning  faolligi.  M etodlarning  bir  xilligi  -   faqat  hikoya  yoki  suhbat. 
K o‘rgazmalilikning  y o ‘qligi,  foydalaniladigan  tarbiya  vositalarining  juda 
ham kamligi. Ongni shakllantirish metodlarining xulq-atvorni shakllantirish 
metodlaridan  ustunligi.  Darsning  o'quv  muhiti  yaratilishi.  Ibratlilik, 
o ‘rganish,  nasihatgo‘ylik qilish.
M etodik  tavsiyalar:  agar  bolalar  maksimal  ravishda  faol  bo‘lsalar, 
m ashg‘ulotning 
rivojlantiruvchi, 
to ‘g ‘rilovchi, 
shakllantiruvchi, 
tarbiyalovchi,  ta ’lim  beruvchi  vazifalarini  amalga  oshirishda  tarbiyaviy 
samara 
yuqori 
bo'ladi. 
Sinfdan 
tashqari 
m ashg'ulotda 
bolalarni 
faollashtirishda darsdan  farq  qiladigan  alohida emotsional  muhitni  yaratish 
birinchi  darajali  ahamiyatga  ega.  Masalan,  bolalardan  qo'llarini  ko‘tarish, 
o'rnilaridan  turish  talab  etilmaydi.  Intizomni  saqlab  turish  uchun  alohida 
qoidalar joriy  qilinadi.
Bir  m asala  yuzasidan  bir  necha  o'quvchi  o 'z   fikrini  bildirishi  eng 
qulaydir. Pedagogning nutqida «to‘g'ri», «balli», «ofarin» deb baholaydigan 
fikrlaming 
bo ‘lmasligi, 
baholar 
o'rniga 
xayrixohlik, 
his-hayajon, 
pedagogning  his-tuyg'ularini  ifodalovchi,  qoyil  qolish  bilan  aytilgan 
«На».  «Juda  qiziqarli».  «Yangi  xabaring  uchun  rahmat»,  «Shundaymi?», 
«Buni  qarang-a!» kabi  iboralardan foydalanish  iliq,  xayrixohlik muhitining 
yaratilishiga yordam  beradi.
Agar  pedagog  xulq-atvorni  shakllantirishning  xilma-xil  metodlaridan 
iloji  boricha  k o 'p  foydalansa:  vaziyatni,  o ‘yinni  tarbiyalovchi  mashqlar, 
o ‘rgatish, topshiriqlar berish,  m ashg’ulotga turli xil faoliyat turlari:  mehnat, 
ijodiy  ishlar,  sport  elementlari  va  hokazolarni  kiritsa  samaradorligi  oshib 
boradi. Pedagog turli faoliyat turlarini tashkil etishda bolalarni komandalarga 
birlashtirar  ekan,  ularni  bir-birlari  bilan  erkin  muomalada  bo ‘ladigan 
qilib  joylashtirishi,  vazifalarni  esa  har  bir  ishtirokchi  o ‘zi  uchun  alohida 
emas,  balki  o ‘zini jam oaning  bir  qismi  deb  his  etadigan  qilib  taqsimlashi 
kerak.  Topshiriqni  bajarish  uchun  vaqt  berishda  komandaga  uni  bajarishni
146

---

muhokama qilishiga vaqt ajratish va komanda vakilidan tayyorligini so‘rash 
lozim.  Shunday  taqdirdagina  bolalarda  faoliyatning  umumiy  maqsadi, 
xilma-xil vazifalar va hamkorlik uchun sabab (motiv)lar boMadi.
Ongni  shakllantirish  metodlari  bolalarda  e ’tiqodning,  amaliy  yetik 
(axloqiy)  tushunchalaming  tarkib  topishiga  yordam  berishi  kerak.  Bu 
maqsadlarda  hikoya  metodini  o ‘quvchining  axboroti,  dokladi  tarzida 
o ‘zgartirish, tez-tez munozaradan foydalanish yaxshi samara beradi. Sinfdan 
tashqari  tarbiyaviy  ishlarning  quyidagi  ommaviy  shakllarida  bolalami 
munozara qoidalariga o ‘rgatish  lozim:
-  Shuni yodda tutingki, bahslashuvchilar haqiqatni  izlaydilar, ammo uni 
turlicha  tasavvur  qiladilar;  bahsda  umumiy  mazmunni  aniqlash,  keyin  esa 
qarashlardagi  farqni  oydinlashtirish  va  bunga  hurmat  bilan  munosabatda 
bo‘lish kerak.
-   Munozaraning  maqsadi  -   tomonlardan  birining  haqligini  aniqlash 
emas,  balki haqiqatni qaror toptirishdir.
-  Haqiqatni  opponent shaxsiga ayblar qo‘yish  bilan  emas,  balki  faktlar 
yordam ida qidirish zarur.
-   So‘zIovchini  avval  hurmat  bilan  tinglash,  keyin  esa  o ‘z  nuqtayi 
nazarini bildirish  lozim.
-  M ashg‘ulotning yakuniy qismi.
Pedagogik  maqsad:  bolalami  egallagan  tajribalarini  o ‘zlarining 
maktabdan  tashqi  hayotlarida  amalda  qoMlashga  moyil  qilish  (xohish 
uyg‘otish) va m ashg‘ulot qanchalik muvaffaqqiyatli  bo‘lganligini aniqlash. 
Shunday  qilib,  yakunlovchi  qism  pedagogning  bolaga  boshqa  muhitda 
tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatishiga  imkon beradi.
Tipik  xatolar:  bu  qism  umuman  inkor  qilinadi  yoki  «Yoqdimi?», 
«Yangidan nimalarni  bilib oldingiz?»  qabilidagi  ikki  savoldan  iborat bo‘lib 
qoladi.
Tavsiyalar:  dastlabki  natijalami  aniqlash  uchun  krossvord,  kichik 
viktorina,  berilgan  savolga  uzoq  o ‘ylamay  tez  javob  qaytarish,  o ‘yin 
vaziyatlari  kabi  bolalarni  qiziqtiradigan  test  xarakteridagi  kontroi 
topshiriqlar. 
Bolalarning 
egallash 
tajribalarini 
shaxsiy 
hayotlarida 
qo ‘llashga  doir  turlicha  tavsiyalar  berish.  Bu  mazkur  muammoga  doir 
kitoblarni  ko‘rsatish,  bolalarning  m ashg‘ulotda  egallagan  bilim,  malaka 
va  ko ‘nikmalarini  qo‘llashi  mumkin  bo‘lgan  vaziyatlarni  muhokama 
qilish  b o iish i  mumkin.  Hosil  qilingan  tajribani  qoMlashga  doir  bolalarga 
maslahatlar:  ular  o ‘z  yaqinlariga  nimalarni  gapirib  berish,  mazkur  mavzu 
yuzasidan nimalar haqida so ‘rash mumkin; qayerga borish, u yerda nimalarga 
e ’tibor berish, qanday o'yinlar o ‘ynash,  mustaqil ravishda nimalar qilish va 
hokazo.  Yakunlovchi  qismda  m ashg‘ulot mavzusini  kelgusida yana yoritib
147

---

borish  zarurati  bormi,  bor  bo‘lsa  buni  qanday  y o ‘l  bilan  amalga  oshirish 
mumkinligini  aniqlash  maqsadga  muvofiqdir.  M ashg‘ulotning yakunlovchi 
qismidan  pedagog bundan keyingi sin f m ashg‘ulotlarini o ‘tkazishda bolalar 
tashabbusini  rivojlantirish  uchun  ham  foydalanishi  mumkin.
Sinfdan  tashqari  tarbiyaviy  ishlarning  individual va ommaviy shakllari, 
agar  ularni  tashkil  etish  va  o ‘tkazishda  ota-onalar  bevosita  ishtirok  etsalar 
bolalarga tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatishda ancha samarali bo‘ladi.