|
IN T E G R A T SIY A -FA N N I 0 ‘QITISHDA TA’LIM FALSAFASI
S o 'n g g i o 'n yilliklar ichida ta ’lim falsafasi shunday ilmiy yo 'n alish g a
aylandiki, u insonning ta ’lim olish jaray o n id a yaxlit intellektual rivojlanishi
borasidagi savolga javob ta k lif etm oqda. Ta’lim olayotgan yosh insonning
rivojlanish
sharoitidagi
qaram a-qarshilikni
am aliyotdagi
pedagoglar
aniqlashgan.
Fan o ‘qitishdagi integratsiya b o 'y ich a ularning taklifi tashqi birikish
xarakteriga ega, aslida esa fanlarni integratsiyalashni chuqur m etodologiya
asosida o ‘tkazish zarur.
Yangi rivojlanayotgan fan m azm unida turli falsafiy oqim larda paydo
b o ‘lgan g 'o y a va m etodlar birlashuvi ehtim oli bor. Ta’lim falsafasi
tom onidan nafaqat tabiiy m oslashuv, balki kontinental m oslashuv ham
o'zlashtirilm oqda.
O lim lardan T.Kun va V .S.Styopin bu boradagi ishlari natijasida falsafa,
tabiat va m adaniyat haqidagi fanlarni birlashtirdi. Shunday qilib, fizika
m odellariga zam onaviy inson ongi m urojaat etuvchi ilg‘or fanga aylandi.
222
XX asr o ‘rta!arida i!g‘or fanlar orasida kibernetika yuqori o ‘rin egalladi.
K ibernetikada o'zlashtiriigan prinsiplar o ‘z qoMlanishini anorganik
olam dagi hodisalarni tushuntirishda biologiya, texnikadan topdi.
N oklassik fizikadagi N. Bornning q o ‘shim chalilik prinsipi avval olim lar
tom onidan um um iy tabiat qonuniyatlarini ifodalovchi falsafiy prinsip,
deb aniqlangan edi. Bu esa kelgusida boshqa fanlar rivojlanishiga asos
soldi. Q onuniyatlar m ajm uasi shakllanish vaqtiga kelib, fan k o ‘p qirrali
b o 'la boshlaydi. inson tasviri ko'proq gavdalanadi. Integratsiya jarayonini
kuchaytirishga, insoniyat tajribasini tartiblashtiruvchi m adaniyat toifalarini
izlash g azaru riy attu g ‘iladi. Zam onaviy falsafataqdim etgan integratsiyaning
poydevor tarkibiy elem entlariga dunyoqarash omillari kiradi. U lar m a’noni
anglash, tushunish va insonning dunyoni k o ‘rish usulini belgilaydi.
Yosh insonning ijtim oiylashuviga m aorif tizimi yordam ida ushbu
m adaniyat turiga kiritish unda dunyoqarash universaliyalarni o ‘zlashtirishga
sharoit yaratilganda erishish m um kin. Individni m adaniyatga kiritish,
shaxsni shakllantirish dunyo m anzarasini to 'ltq o ‘zlashtirishni taqozo etadi.
U shbu om illar asosidagi m atritsalar turli aniq faoliyat, bilim, ideal shaklga
asos b o ‘ladi.
Dunyoqarash universaliyalar tizimi dunyoni um um iy ta ’riflovchi
toifalarni o 'z ichiga oladi. U lar tabiat, ijtimoiy obyektlarga, jo nli va jon siz
tabiatga, inson va uning jam iyatdagi hayotiga, m a’naviyatiga, ongiga kiradi.
U niversal toifalar universal q o ‘llanish imkoniga ega. Bu toifalar: kenglik,
vaqt, harakat, miqdor, sifat, sabab, tasodif, shaxs, inson, jam iyat, m en, ong,
g o ‘zallik, ishonch, adolat. erkinlik va h.k.
BoMimlarga boMingan ta'lim m azm unida universaliyalar uning barcha
qonuniyatlarini qam rab olishi lozim. U nivesaiiyalarning integratsion
aham iyati m adaniyatning barcha y o ‘nalishlarida nam oyon bo ‘ladi. Ularning
o ‘zlashtirilishi istalgan fanni o ’rganishda o 'zin i ko‘rsatadi. U lar yordam ida
m adaniyat, ijtimoiy tajriba insondan insonga, bir avloddan ikkinchisiga
o ‘tadi. M adaniyat universaliyalari ushbu m odelda inson ongining tuzilishi
elem enti shaklida aks etadi.
M adaniyat universaliyalari m azm uni individ tom onidan uning ta ’lim
olish jarayonida, shaxsiy shakllanishida, tarbiyasida va jam iyatdagi hayotida
o'zlashtirilishi lozim. U lar uning ichki intellektual salohiyati va tashqi
olam dagi xatti-harakatining qurilish m ateriali b o ‘lib xizm at qiladi. Ong
dunyosi va am aliy dunyo bogMiqligi falsafaning rivojlanish darajasiga qarab
m etaforik fikrlashida aks etadi.
M adaniyat universaliyalarini falsafiy o ‘zlashtirish bosh shaklidagi y o ‘li
turli ijtim oiy-m adaniy y o ‘nalishlarda nam oyon b o ‘ladi. Ta’lim falsafasi
dunyoni m a’naviy o ‘zlashtiradi. Adabiyot, m adaniyat faoliyat y o ‘nalishlari
223
kabi m a ’naviy ishlab chiqarish va universaliyalarni aniqlab berishdek
m urak kabjarayonlarni am alga oshirildi. Farq shundaki, ta ’lim fa lsafasid ab u
hodisa professional darajada, m etodologik jihozlangan tartibda ro ‘y beradi.
Kundalik: fikrlash, m a ’naviy anglash falsafiy m adaniyat universaliyalarining
birlam chi shaklida paydo b o ‘ladi. Tahliliy ishlar m obaynida universal
toifalar m azm uni m urakkablashadi. Bu asosda yetarli m urakkab v a o ‘ziga
xos falsafiy g ‘oya kom plekslari rivojlanadi.
B ola anglash dunyosi orqali falsafa m aydonida turib qoidalar obyektga
aylanadi.
Tabiat, jam iyat, inson o ‘zining real dunyosi m a’naviy tahlili uchun ideal
obyektlar bilan ishlash zaruriyati shunga olib keladiki, bu obyekt fikrlash
m etodlariga b o g ‘liq b o ‘ladi. U niversal (k o ‘p xossali) to ifalar anglash
jaray o n id a m oddiy t a ’sirlanishga uchraydi. N atijada paydo b o ‘lgan to ifa tu ri
faqatgina ta ’siri universal toifalarni aniqlashga olib kelgan haqiqatnigina
aks etmay, balki fikrlashning ideal y o ‘nalishini k o ‘rsatadi.
H ozirgi vaqtda pedagogik am aliyotda fanlararo b o g ‘lanish asosida
ta ’lim jaray o n i integratsiya yoMlarida izlanishlar davom etm oqda. Olib
borilayotgan ishning foydaliligini tan olgan holda uning xarakterini belgilab
o ‘tam iz. B unday tarbiyaviy ish katta sam araga ega. M azm un va ta ’lim
m aqsadi integratsiyasi b o ‘yicha m asalani faqat ta ’lim falsafasi asosida
yechish m um kin. M etodologik apparat asosidagi ta ’lim falsafasi boshida
fanning ideal shakllari, universal toifalar turishi kerak.
Integratsiya rusum ham , navbatdagi kom paniya ham em as. U shunday
an ’analar aksiki, ular bugun inson faoliyatining barcha sohalarini ta ’riflab
beradi. Bu faoliyat kengliklari o ‘zgardi. davrning dolzarb m uam m olari
tug'ildi.
Z am onaviy tabiatshunoslik odam zod faoliyatining barcha turlarini o ‘z
ichiga olgan bu fanlarning m etodologiyasini yangiliklar bilan b o g ‘lash
kerak.
Fanni anglash jaray o n id a ijtim oiy-insonparvarlik, tabiiy-ilm iy, texnik
bilim m etodologiyalari o ‘zaro b o g ‘lanishda ko‘rinadi. Aynan integratsiya
asosida tabiiy
fanlar
bioolam
ko'rsatm alaridagi,
inson
faoliyatini
o ‘rganishdagi, davrning dolzarb m uam m olarini yechishda k o ‘rinadi.
Xullas, bu tafovut m unosabatlar o'zgarishida va barcha m aktab
talablarining um um m adaniy bilim larida nam oyon b o ‘ladi. Integratsiya
tabiiy-ilm iy t a ’lim m azm uni insonparvarlashuvining asosiy m exanizm i
b o 'lib chiqadi. H ozirgi kunda tabiiy-ilm iy ta ’lim aham iyatini baholab
xulosalash
m um kinki,
u
tabiiy-ilm iy
haqqoniylik
va
insonparvar
ideallar birga b o ‘lishiga d a ’vat etadi. Integratsion yondashuv q o 'llan ish i
tabiatshunoslik va tev arak -atro f bilan tanishuv kursida k o ‘rsatilgan.
224
Do'stlaringiz bilan baham: |
