Pedagogika fani va uning asosiy kategoriyalari. Pedagogika fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi

Pedagogika fanining tushunchalari (kategoriyasi) 

Har  bir  fanning  mazmun  va  mohiyatidan  kelib  chiqadigan,  uning  asosiy 

tomonlarini  yoritishda  xizmat  qiladigan  va  eng  ko‘p  ishlatiladigan  asosiy 

tushunchalari  bo‘ladi.  Xuddi  shuningdek  pedagogika  faning  ham  asosiy 

kategoriyalari mavjud.  

Kategoriya  –  (YUnoncha:  kategoriya  –  «ko‘rsatma»  «dadil»  «tushuncha») 

Pedagogik  jarayonlar  xususiyatlarini  mohiyat  mazmunini  shaxs  va  jamiyat  shaxs 

va  guruh  shaxs  va  jamoa  o‘rtasidagi  ta’lim  va  tarbiya.  Manaviy  marifiy  axloqiy 

istetik  iqtisodiy  ekologik  va  h.k.  munosabatlarini  aks  ettiruvchi  asosiy 

tushunchadir.  Kategoriya  bilish  jarayonlarining  rivojlanishi  va  jamiyat  tarbiya 

asosida  paydo  bo‘ladi.  Kategoriyalar  orqali  inson  borliqni  va  tevarak  atrofni 

ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan voqealarni o‘rganadi.  

SHulardan  biri  va  asosida  «pedagogika»  atamasidir  («Pein»  -  bola  va 

«agogin»  -  etaklamok  degan  manoni  bildiruvchi  yunoncha  «paydogosni» 

so‘zlaridan  paydo  bo‘lgan).  Buning  izohi  quyidagicha:  eramizdan  oldingi  III–I 

asrlarda qadimgi YUnonistonda quldorlarni bolasini ovqatlantiradigan, sayrga olib 

boradigan, tabiat quynida o‘ynatuvchi tarbiyachi – qullarni pedagog» deb atashgan. 

Bugungi kunda kelib pedagog so‘zi keng qamrovli yangicha kasb ma’no etgan.  

Pedagogikaning yana bir tugunchalardan biri «Didaktika» so‘zidir. Kadimgi 

yunonistonda  quldorlarning  bolasiga  maktabga  ta’lim  beruvchi  didaskal  deb 

atashgan didaktika – yunoncha didaktikos so‘zidan olingan bo‘lib o‘qitish o‘rgatish 

bilim  berish  ma’nolarini  anglatadi  pedagogika  fanining  didaktika  –  ta’lim 

nazariyasi  qismi  xuddi  shu  qadimiy  va  yunoncha  o‘qitovchi  nomi  bilan  atalishi 

bejiz emas. 

Qadimgi  yunonlar  o‘qitish  faoliyatiga  nisbatan  o‘qituvchi  o‘rnida  didastal 

o‘quvchiga nisbatan didaskali atamalarini ashlatishgan. Ammo didaktiko termining 

o‘zining dastlabki ma’nosida ancha uzoqlashgan. Hozir bu tushunchalarning hajmi 

va mazmuni ancha boyigan va kengaygan bo‘lib, u faqat o‘qituvchining faoliyatini 

emas, shu bilan birga o‘quvchining faoliyatini ham o‘z ichiga qamrab olgan. 

Pedagogika  faniga  tavsif  berilganda  «ta’lim»,  «tarbiya»,  «ma’lumot», 

«shaxs»,  «rivojlanish»,  «shakllanish»  so‘zlari  ishlatiladi  (7-chizma).  Bu  so‘zlar 

o‘zaro  boglangan  bo‘lib,  bir-birini  to‘ldiradi.  Ular  pedagogikaning  asosiy 

kategoriya-tushunchalari deb ataladi.