Pedagogik psixologiya

Nasriddin Tusiy uzining «Ukituvchilarni tarbiyalash tugrisida» degan asarida shunday deydi : «Ukituvchi munozaralarni olib borishi, rad etib bulmaydigan darajada isbot kilishni bilishi, uz fikrlarining tugriliga ishonishi, nutki esa mutlako toza, jumlalari mantikiy ifodalanadigan bulishi lozim… Ukituvchi nutki xech kachon va xech kaerda zaxarxandali, kupol va kattik bulishi mumkin emas. Dars paytida ukituvchi uzini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin.

Etuk mutafakkir Abduraxmon Jomiy uz asarlarida bola dunyokarashining kamol topishida maktab va muallimning roliga katta baxo beradi. Uning fikricha muallim aklli, adolatli, uzida barcha yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bulishi kerak. Uzini nomunosib tutgan odam xech vakt bolalarga bilim bera olmaydi, degan fikrni bildiradi.

Ustod, muallimsiz kolganda zamon,

Nodonlikdan kora bulurdi jaxon.

deb xitob kiladi u «Iskandar xirodnomasi» asarida.

Uzbek adabiyotining daxosi Alisher Navoiy uz asarlari va ilmiy karashlarida ukituvchilik kobiliyati va uning obrusi, odobi yuzasidan alfozli muloxazalar yuritadi. Alloma ijodiy yondoshuvsiz xech bir faoliyatni tasavvur kila olmaydi. Ana shu boisdan uning asarlarida odob, axlok, ziyraklik, irodaviy kuch, poklik, samimiylik xislatlari asosiy urinni egallaydi.

Ukituvchining xar jixatdan ibrat va namuna bulishlari ta’lim va tarbiya garovi ekanligiga ishora kilgan. Ukituvchining kasb maxoratini tarbiyalashning moxiyati tugrisidagi muloxazalar «Kobusnoma», «Xotamnoma», «Kutadgu bilig» kabi buyuk asarlarda xam bayon etib berilgan. CHunki bu asarlarning barchasi odobnomaning xuddi uzginasi bulganligi sababli tarbiyachi – murabbiyning uziga xos xislatlarining shakllanish boskichlari ifodalab berilgan.

XV11 – X1X asrda davom etgan Turkistondagi jadidlar xarakatining asoschilaridan biri, buyuk ma’rifatparvar ukituvchi, moxir tadkikotchi Abdulla Avloniy ta’lim tizimi, ukitishni takomillashtirib, ukituvchilar malakasini oshirish, bulgusi ukituvchini tayyorlash muammolariga mutlako yangicha yondashgan olimdir. Uning fikricha, ijodiy izlanish, ukish va ukitishning yangi shakli, uslub xamda vositalarini kidirish ukituvchining eng muxim sifatlaridan biridir, deb ta’kidlaydi.

SHunday kilib, Urta Osiyo mutafakkirlari va uzbek ma’rifatparvarlari ukituvchi kuchli xotiraga, iroda va tafakkurga, akl – zakovatga, chiroyli nutkka ega bulishi, kuzlangan maksadni amalga oshirish yulida jonbozlik, kat’iyatlik kursatish kerakligini ta’kidlaganlar. Ukuvchilarning ruxiy dunyosiga tugri yul topa olish, ularga ta’sir utkazish imkoniyati, vijdonlilik, samimiy, odobli, nazokatli, ishchan, mas’ul shaxs sifatida faoliyat kursatishi zarur ekanligini uz asarlarida ta’kidlab utadilar. ( dots. G.Sultonova. «Pedagogik maxorat», ma’ruzalar matni, Toshkent, 2001y).