Педагогик фаолият драмматургияси ва режессураси

2. Бўлажак педагогнинг актёрлик психо-техникасининг амалий усулларини ўрганиш.
Ўқитувчи фаолиятининг тузулиши бўлажак педагогнинг ташкилотчилик-бошқарув кўникмалари ва малакаларига маълум талаблар қўяди, шу муносабат билан уни актёрлик ва режиссёрлик маҳорати таркибий қисмлирига ўргатиб бориш зарурати ортади. Ҳаракат, диққат, органика, мушаклар эркинлиги, хаёл, муомала, қилиш, тўппа-тўғри ҳаракат бўлар буюк театр педагоги К.С.Станиславский системасининг асосий тушунчалари бўлиб уларни бўлажак ўқитувчи ҳам ўзлаштириб олиши фойдалидир.
К.С.Станиславский режессурасининг насиҳатларидан бири "ишлаб чиқаришга доир ҳаракат ҳар қандай мажбурийликни ташабуссга айлантиришдир". Бу усул ўқитувчи нинг ўзининг жиддий ҳиссий фаолиятига ва ўқувчиларга нисбатан жаҳлдорликдан, асабийликдан, салбий ҳиссиетлардан қутқаради. Бироқ ижодий руҳланишни жазавадан иборат қўпол ҳазил билан чегараланувчи ортиқча ҳиссиётга берилишдан фарқ қилиши керак, ўқитувчи нинг бундай "ёниши" бекорга кетади, у ўқувчиларни ёндирмайди, чунки "томошабиннинг идрок этиши" оширилган танусга ва ҳиссиётларнинг "қизишига" нисбатан тескари мутаносиблик қонунига эгадир. "Ибтидоий-бебош нарсаларни эмас, балки доимо босиқ, дипломатик темпераментига яқин бўлган нарсаларни афзал кўрамиз",- деб ёзган эди театр педагоги ва режиссёри Ю.Мочалов.
Е.Вахтанговнинг маслаҳат беришига кўра, масалан, актёр билан режиссёр, ўқитувчи билан ўқувчи ўртасида "ишқий муносабатлар бошланиши учун ўқитувчи дарсни энг қизғин саҳналалардан бошлаш кераклигини" билгани фойдалидир. Фазовий ҳис билан бир қаторда вақтни ҳис қилиш режиссёрнинг асосий касбкор фазилати бўлиб, у педагог учун ҳам муҳимдир. Гордон Крег айтган театр режиссураси шиори ўқитувчи нинг синфдаги тежамли ва бетараддуд ҳулқ-атворини ҳаммадан яхшироқ тушунтириш учун калит бўлиб ҳисобланади.
Саҳнадаги асосий ҳодисалардан бири келиш ва кетишдир. Машҳур актер С.М.Михаелс бундай ёзган эди: "Ҳар бир келиш ва кетишда актёрни "орқадан" итарувчи сабаб, ёҳуд жозибали, олға чорловчи мақсад бор. Буни ҳис қилиш шунинг учун зарурки, актёрнинг келиши ва кетиши мантиқий, уйғунлашган бўлсин ва драматурглар ўз матнида ҳисобга олмаган янги ҳодисаларни белгилаб берсин".
Педагогнинг синфда туриш ҳолати ўзининг аломатларига эга. Масалан, чап кисим энг оддий мизасахнасининг тили "олдин бўлишлик"ни билдиради, бунда кўз қараши гўё ҳаракатни ўнг қисмдаги бўш маконга "ҳайдайди", чунки кўз шартли-рефлекторли физиологик механизмлар туфайли фазона чапдан ўнг томонга қараб "ўқийди". Ундаги композистия тугалликка интилади, чунки чап қисмдаги фазо ўнг томонда жойлашган композистияни сиқиб қўйгандай бўлади ва бу билан уни аҳамиятлироқ, салобатлироқ қилади.
Яқиндаги қисм ҳаракатни йириклаштиради, лекин хаддан зиед тез-тез йириклаштириш томошабиннинг кўз олдида бўлиб, идрокни чарчатиб қўяди. Ўқитувчи ўзининг "дарвоза майдончаси"да худди саҳнада тургандай бўлади. Яқин ёки йироқ қисмдан қандайдир муҳим воқеаларни маълум қилиш учун фойдаланашади, у ахборот узатишга эътиборни қаратади. Иккинчи қисм интим қисм бўлиб, у жамоа ёки оилавий қисм деб аталади ва психологик фарқларни узоқлаштиради. Ҳар ҳолда қолган қисмлар иккинчи, учинчи, тўртинчи қисмлар-ҳали анча юзакидир, чунки улар педагогнинг назаридан, бинобарин, ундан ўтадиган кечинмалардан узоқлашган. Ўқитувчи ўзида саҳна мувозанати, мувофиқлиги, бунда ўзини тингловчилар қандай идрок этаётганлигини ҳисобга олиш мумкин.
Педагогнинг ўқувчиларга юзи билан қараб туриши ёки бурилиб туриши ҳам ўзига хос семантикага эга. Аудиторияга идрокнинг психофизиология қонунлари бўйича тўғри чизиқ бўйлаб чиқиб кетиш (рўпара туриш) ўқувчиларни сергаклантиради, чунки композиция жиҳатдан ўқувчининг қиёфасини, унга қатъийлик, маънодорлик бахш этади. Гавданинг қандай тутишига (оёқларнинг эркин туриши, гавданинг оғирлиги туфайли оёқлардан бирига кўпроқ юк тушиши, мураккаб таг маъноларни узатувчи бошнинг турлича ҳолатда бўлиши мумкинлиги), "диагоналларнинг самарадорлиги" - синфнинг иш майдонидаги энг узун масофага (у дарҳол икки ўлчовда композитсион ўзгаришни таъминлайди) мувофиқ трур экан "кўп даражада эркинликка" эга бўлади.
Соф ён томонни тадбиқ этиш имконияти чекланган, чунки у аудиторияни кўздан кечириш нуқтаи назардан жуда ҳам яроқсиздир, лекин муозанат вазифаларини ҳал қилиш учун яроқли (худди шунингдек бурилишида ярим эгилиб тўхташ каби), масалан, қотиб тургандай кўриниш, шунингдек, субъект ниятларининг яширинлиги сезгисини билдириш учун яроқлидир. Жисмоний ҳаракатлар усули К.С.Станислвский системасининг асосий қисми ҳисобланади
Жисмоний ҳаракатларини бажаришни "ҳаракатга созлаш"дан ва "мускул сиқилишларига барҳам бериш" усулидан бошлаш зарур.
"Созлаш" га қуйидагилар киради: талабанинг ички ихчамлиги, уюшқоқлиги, шеригини тирсагини ҳис қилиб туриши, ўқув ва ижодий иш жараёнига фаол киришишга ҳозирланади.
"Ҳаракатга созлаш" учун материалга бўлиб, ўқув жараёнининг ўзи хизмат қилади: педагогик пайдо бўлганда у билан тик туриб саломлашиш керак, лекин шовқин солмай, уюшқоқлик билан жўшқин тез айни вақтда осон ва ёқимли саломлашиш керак. Сўнгра талабаларга бир жойдан иккинчи жойга шовқинсиз ўтиш, мебелни қайта қуйиш, ярим доира бўлиб икки қаторга ўтириш, ўз стуллари билан бирга жойларини алмаштириш ва ниҳоят, бўларнинг ҳаммасини кўзни юмиб амалга ошириш таклиф қилинади.
Бу хилдаги машқлар талабаларни интизомли қилади, шовқин солмаслик ва жисмоний ҳаракатларини кўзни юмиб бажариш, дарснинг расмий-ички вазиятини эмас, балки бир қадар сирли ғайритабиийликни вужудга келтиради.
Сўнгра ўқувчи гуруҳининг ҳар бир аъзосига "жисмоний ҳаракатларини бажаришга созлаш" сифатида ўз ҳоҳиши бўйича қўшиқ айтиш таклиф этилади. Бу ҳол талабаларни "ёрқин қилади". Топшириқлар мураккаблаштирилади, бундан мақсад топшириқларни бажаришга доир турли анализаторларни (кўриш, эшитиш анализаторлари, уларнинг қўшилишлари ва"жилолари"ни) машқ қилдириш ва созлашдир. Масалан, битта сигнал бўйича овоз чиқариб қўшиқ айтиш иккинчи сигнал бўйича қўшиқни ичида куйлашни давом эттириш, сўнгра хор бўлиб куйлаш, битта сигнал бўйича фикран, иккинчи сигнал бўйича айрим товушларни алоҳида ажратиб қўйлаш керак. Ўзаро ҳаракат қилишга ва диққатни ушлаб тура олишга қаратилган созлаш машқ қилинади.
Баъзан ана шу мақсадларда талабаларга у ёки бу рақамлар қўйилади ва педагогни қарсак чалиши билан "босма машинка" ишлай бошлайди ёки дам олади. Сўнгра мускулларни бўш қўйиш машқларда "нол ҳолат", яъни зўриқишни бўшаштиришдан ажратиб турадиган ҳолат изланади. "Нол ҳолат" ни топиш учун талабалар мускул зўриқиши юқоридан пастга, мускулдан мускулга қараб "кузатиш" машқини бажариб кўрадилар. Уларнинг ҳолатига баҳо бериб, бетараф (холис) сезгиларни излайдилар. Даставвал "нол ҳолат" юздан қидирилади: юз мускулларини "ҳаракатга келтириш", уларни буриштириш, зўриқишига ва бўшашига баҳо берадиган ва нол кайфият изланади.
Навбатдаги машқ зўриқишни ва бўшашишни алоҳида-алоҳида сезиш машқидир. Масалан, ўнг қўл билан чап оёқ мускулларини бўшатиб, чап қўлни ва ўнг оёқни зўриқтириш мумкин. Талаблар ҳаракатни буриш ва қайтаришни машқ қиладилар, худди мускул қувватини қўл бўйлаб елкадан бармоқ учларига етказгандай бўладилар, сўнгра "у ёққа қара", "йўқол бу ердан" ифодали ҳаракатларини қиладилар. Машқлар онгли ҳаракатларини психологик жиҳатдан "оқлаш" билан етказилади: қўл панжасининг пастдан юқорига кенг ташланиши саломлашиш имо-ишораси, юқоридан пастга ташланиши-бармоққа ёпишган хамирни силкитиш, бармоқларни букиш ва очиш билан бирга қўл панжасини юқорига ва пастга ҳаракат қилдириш-хамирни аралаштириш, бармоқларни шиддат билан олдинга ташлаш-гимнастик қўл ҳаракатлари ва шу кабилардир. Мускулларни бўшаши "оқлаш" дан ташқари фикрий тасаввур қилиш ва онгли равишда ўз-ўзига таъсир қилиш билан бирга бориши мумкин.