Payvandlash jihozlari

Suv ostida kesishning mohiyati nimadan iborat?

Suv ostida kesish qo‘llaniladigan sohalarni aytib bering.

10-BOB. PO‘LATLARNI PAYVANDLASh
TEXNOLOGIYASI

1. 
   Po‘latlarning tasnifi
   

Kimyoviy tarkibiga ko‘ra po‘lat uglerodli va legirlangan bo‘ladi.
Uglerodli po‘lat kam uglerodli (uglerod miqdori, 0,25% ga- cha), o‘rtacha uglerodli (uglerod miqdori 0,25 dan 0,45% gacha) va ko‘p uglerodli (uglerod miqdori 0,45 dan 2,14% gacha) bo‘ladi.
Tarkibida ugleroddan tashqari legirlovchi elementlar (xrom, ni- kel, volfram, vanadiy va boshqalar) bo‘lgan po‘lat legirlangan po‘lat deyiladi. Legirlangan po‘latlar kam legirlangan (ugleroddan tash- qari legirlovchi komponentlar yig‘indisi 2,5% dan kam); o‘rtacha legirlangan (ugleroddan tashqari legirlovchi komponentlar yig‘in- disi 2,5 dan 10% gacha), ko‘p legirlangan (ugleroddan tashqari legirlovchi komponentlar yig‘indisi 10% dan ortiq) bo‘ladi.
Mikrostrukturalariga ko‘ra po‘lat perlitli, martensitli, austent- li, ferrit va karbidli sinfga bo‘linadi.
Ishlab chiqarish usuliga ko‘ra po‘latlar quyidagilarga bo‘linadi:

1. 
   oddiy sifatli (uglerod miqdori 0,45% gacha), qaynaydigan, chala qaynaydigan va qaynamaydigan po‘latlar. Qaynaydigan po‘latni metalni kremniy yordamida ma’lum darajada oksidsiz- lash yo‘li bilan olinadi, bu po‘latda 0,05% gacha kremniy bo‘ladi. Qaynamaydigan po‘latda 0,12% kremniy bo‘lib, u bir jinsli bo‘la- di. Chala qaynaydigan po‘latning tuzilishi qaynaydigan va qayna- maydigan po‘latlar oralig‘ida bo‘lib, unda 0,05—0,12% kremniy bo‘ladi;
   
2. 
   sifatli po’lat — uglerodli yoki legirlangan, bularda oltingu- gurt va fosfor miqdori 0,04% dan ortmasligi kerak;
   

d) yuqori sifatli po’lat — uglerodli yoki legirlangan, ularda oltingugurt va fosfor miqdori mos ravishda 0,030 va 0,035% dan oshmasligi kerak. Bunday po‘latlarda metalmas aralashmalar juda kam bo‘ladi va markasi belgisiga A harfi qo‘shib qo‘yiladi.
Vazifasiga ko‘ra po‘latlar konstruksion (mashinasozlik), asbob- sozlik, qurilish va alohida fizik xossali po‘latlarga bo‘linadi.

2. 
   Po‘latlarning payvandlanuvchanligi
   

Payvandlanuvchanligi deganda po‘latni biron usulda payvand- laganda darz ketmasdan, g‘ovaklashmasdan va boshqa nuqson- larsiz yuqori sifatli payvand birikma hosil qila olishi tushuniladi.
Po‘latning payvandlanuvchanligiga po‘lat tarkibidagi uglerod va legirlangan qo‘shilmalar miqdori katta ta’sir qiladi. Ma’lum kimyoviy tarkibdagi po‘latning payvandlanuvchanligini aniqlash uchun uglerodning ekvivalent tarkibi (C_ekv) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:





ekv

Mn Ni Cr+Mo+V
= C + + +

20 15

10


Elementlarning simvollari ularning po‘latdagi foiz hisobida- gi miqdorini ifodalaydi. Titan va niobiy payvandlanuvchanlikni yaxshilaydi va qo‘shilmalarni hisoblashda hisobga olinmaydi.
Po’latni sovitishda uning martensit juda ko‘p (60 — 80 % va bundan ortiq) bo‘lgan strukturadagi qisman toblangan zonalari- da sovuqlayin darz ketish hollari ro‘y berishi mumkin. Marten- sitdan qanchalik ko‘p bo‘lsa, darz ketish shunchalik osonlasha- di. Martensit 25 — 30% dan kam bo’lganda, odatda, darz hosil bo‘lmaydi. Tarkibida erkin (karbidlar ko‘rinishida bog‘lanmagan) uglerod miqdori 0,3—0,35% dan ortiq bo‘lgan po‘lat sovuqlayin ko’proq darz ketadi. Tarkibida 0,18 — 0,25% uglerod bo’lgan va nikel bilan legirlangan po‘latlar sovuqlayin darz ketmaydi, chun- ki martensit hosil bo’lishi tugallanadigan haroratda (550 — 400°C va 270 — 140°C da) chok yaqinidagi zona yetarli darajada plastik bo‘ladi.
Payvandlanuvchanlik alomatiga qarab po‘latlarning hammasi- ni shartli ravishda 4 guruhga bo‘lish mumkin:

1. 
   Ekvivalent uglerod miqdori (C_ekv) 0,25 dan oshmaydigan yaxshi payvandlanadigan po‘latlar; bunday po‘latlar oddiy usulda payvandlanganda darz ketmaydi.
   
2. 
   C_ekv 0,25—0,35 atrofida bo‘lgan, qoniqarli payvandlanadigan po‘latlar. Bunday po‘latlar normal ishlab chiqarish sharoitlarida- gina, ya’ni atrofdagi harorat 0°C dan ortiq, shamol esmayotgan va boshqa hollarda darz ketmasdan payvandlanadi.
   
3. 
   C_ekv 0,35—0,45 atrofida bo‘lgan va payvandlanuvchanligi cheklangan po‘latlar. Bunday po‘latlarni odatdagi sharoitlarda payvandlaganda ular darz ketishi mumkin. Ularni payvandlash uchun darz ketishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish kerak. Bu choralar jumlasiga oldindan yoki ish davomida qizdirish, pay- vandlashdan oldin yoki undan keyin termik ishlash, chetlarini maxsus ishlab tayyorlash, maxsus usul yoki tartibda payvandlash va boshqalar kiradi.
   
4. 
   Yomon payvandlanadigan po‘latlar. Bunday po‘latlarning C_ekv 0,45 dan ortiq bo‘ladi. Bunday po‘latlarni payvandlashda ular darz ketishi mumkin. Odatda ularni mavjud po‘lat xili uchun ishlab chiqilgan va ishlatiladigan maxsus usullar bilangina pay- vandlash mumkin.
   

Po‘latning payvandlanuvchanligi turli namunalar yordamida ham aniqlanadi. Ana shu namunalar yordamida mazkur po‘latni payvandlashda chok hamda chokning qo‘shni zonasida darz-yori- qlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘luvchi mo‘rt struktura hosil bo‘lish-bo‘lmasligi aniqlanadi.
Eng oddiy usul texnologik sinash usulidir. Bunda sinalayotgan po‘lat tunukaga to‘g‘ri burchakli plastina bir tomonlama burchak chok bilan tavr shaklida payvandlanadi (10.1-rasm).