So'z boshi

3-§. Rim fuqarolik huquqi asoslarini o'rganishning O'zbekiston yuristlari 
uchun ahamiyati
 
«O'zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. ...Tarix saboqlari insonni 
hushyorlikka o'rgatadi, irodasini mustahkamlaydi... inson uchun tarixdan judo 
bo'lish  hayotdan judo bo'lish demakdir» deb ta'kidlaydi Prezidentimiz 
I.A.Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q» deb nomlangan asarida.[1]
 
Haqiqatdan ham, tarix fan sifatida jamiyat taraqqiyotining ob'yektiv 
qonunlari haqidagi bilimlar tizimini o'zida mujassamlashtirgan, ularni tushunish, 
jamiyatning kelajakdagi rivojlanishini ko'ra bilishiga imkoniyat yaratadi. 
 
XX asr muqaddam vujudga kelgan, Rim quldorlik davlatining fuqarolik 
xususiy huquqi tarixini o'rganish O'zbekiston yuristlari uchun dolzarb masalalardan 
biridir. O'zbekiston Respublikasi insonparvar, mustaqil, suveren, huquqiy davlat 
sifatida fuqarolik jamiyatini qurar ekan, u o'zining iqtisodiy  siyosiy, ijtimoiy va 
huquqiy munosabatlari orqali jahondagi barcha davlatlar bilan shartnomalar tuzish, 
ularni bajarishlik munosabatlarini olib bormoqda va barcha davlatlar tomonidan 
deyure sifatida tan olingan. 
 
O'zbekiston yuristlari jahon madaniyatining huquqiy yodgorligi sifatida o'z 
o'rnini qoldirgan Rim huquqini o'rganmasdan, uning ildizlariga yetmasdan, burjua 
huquqini to'liq anglab olishlik nihoyatda murakkab ekanligini juda yaxshi tushunib 

---

yetadi. 1804 yilgi Napoleon Fuqarolik Kodeksidan boshlab, 1900 yilgi Germaniya 
Fuqarolik tuzuklari majmuasi (ulojeniyelari)va boshqa Yevropa, Osiyo va Afrika 
mamlakatlarining fuqarolik va savdo kodekslari Rim fuqarolik xususiy huquqining 
normalariga asoslanib qabul qilingan, chunki ularning eng asosiy maqsadi, xususiy 
mulkni «muqaddaslashtirish»dir. Shu bilan birga iqtisodda hukmron bo'lgan sinf 
vakillarining erki, irodasi va manfaatlarini qonun darajasiga ko'tarib, uni 
mustahkamlashdan iboratdir. 
 
Rim huquqshunoslari xususiy mulk asosiga ega bo'lgan eng mukammal 
huquq shaklini ishlab chiqqanlar va uni jamiyatning birinchi jahonshumul huquqi 
asosida e'tirof etganlar.
 
Rim huquqshunoslari sivilistika(fuqarolik huquq)ga oid bo'lgan tushunchalarni, 
ya'ni shaxslar tushunchasi, fuqarolik huquqiy va muomala layoqati, da'vo 
muddatlari, ashyolar, mulk huquqi, boshqa shaxslarning mulkiga bo'lgan huquq, 
uning turlari va elementlari,mulkka bo'lgan  egalik tushunchasi, foydalanish va 
tasarruf etishlik, shartnomalar, majburiyat huquqi, oila-nikoh munosabatlari, 
vorislik va boshqa fuqarolik huquqida qo'llaniladigan ko'pchilik terminlarni, 
so'zlarni ishlab chiqqanlar va bu ifodalarning barchasi, O'zbekiston Fuqarolik 
huquqida va boshqa huquqiy sohalarda kuchli ijtimoiy siyosatni qo'llashlikdan, 
ya'ni kam ta'minlangan shaxslarning moddiy huquqlarini va shaxsiy huquqlarini 
himoya qilishlikdan kelib chiqib, to'liq qo'llanilib kelinmoqda.
 
Rim huquqining yuqori darajada ishlab chiqilganligi, hamda uning o'z 
mohiyatini to'liq saqlab qolganligi, shundan dalolat beradi-ki, XX asr 
muqaddam ishlab chiqilgan majburiyat tushunchasi ya'ni «majburiyat  fuqarolik 
huquqiy munosabati bo'lib, unga asosan bir yoki bir necha shaxslar boshqa shaxs 
(yoki bir necha shaxslar) foydasiga muayyan harakatlarni amalga oshirish yoki 
ushbu harakatlarni amalga oshirishdan o'zini saqlashga majburdir», degan 

---

tushuncha hali ham o'zgargani yoki unga muhim bo'lgan birorta o'zgartirishlar, 
qo'shimchalar yoki to'ldirishlar kiritilgani yo'q[1].  
 
Albatta, bu tushunchalar XX asr muqaddam vujudga kelgan va ba'zi birlari 
o'z mohiyatini yo'qotgan bo'lishligi mumkin, lekin ko'pchilik tushunchalar 
Fuqarolik huquqida to'liq asosda qo'llanilib kelinmoqda.
 
Ayniqsa, Rim yuristlarini «huquq ijodkorlari» deb atashganlar. Ular har bir 
vujudga kelgan voqelikni harakatdagi bo'lgan qonunlar asosida hal qilar ekan, 
uning kelajagini ham o'ylaganlar, natijada yangi-yangi tafakkurlarni vujudga 
keltirib, qonunlarni o'ylab chiqarganlar.
 
Burjua huquqi Rim huquqining sharbati bilan sug'orilgan. Rim huquqini 
bilmasdan turib, burjua huquqining mohiyatini, mazmunini tushunib yetish ancha 
murakkab. 
 
O'zbekiston yuristlarining barcha jahon davlatlari bilan yuridik 
munosabatlarda qatnashishligi, ularning huquqlarini bilishlikni taqozo etadi. 
Buning uchun, burjua huquqi asl manbasini o'rganishda, Rim xususiy huquqini 
o'rganishlik talab etiladi.
 
Rim huquqini «yuridik terminlar laboratoriyasi» deb ham ataganlar. Bu 
terminlarni, ya'ni yuridik texnikani o'rganish, yuristlar tomonidan qonunlarni qabul 
qilishlikda, ularni takomillashtirishda, puxta va lo'nda asosda, juda aniq va 
tushunarli bo'lgan so'zlarni ishlatishda ham katta yordam berishligi mumkin.
 
Bulardan tashqari, Rim huquqi har bir qonunni yoki normativ hujjatlarni 
qabul qilishda har tomonlama fikrlashib, yuridik tafakkurning kuchli ta'siri ostida 
vujudga kelgan normalardan iboratdir. Uni o'rganish yuristlar tomonidan yuridik 
tafakkurlash qobiliyatining kuchayishiga olib kelib, qisqa va aynan halqqa 
tushunarli qonunlarni, qarorlarni va boshqa hujjatlarni qabul qilishlik uchun 
nazariy imkoniyat yaratishi mumkin.
 
 I bo'lim yuzasidan nazorat savollari
 
1. 
Rim  fuqarolik xuquqining tushunchasi, predmeti va turlarga bo'linishini 
qanday tushunish mumkin? 
 
2. 
Ius civile, ius privatum, ius gentium  tushunchalarining farqlari va o'zaro 
bog'liqligi nimalardan iborat?
  
3. 
Rim xususiy xuquqining huquqni rivojlantirishdagi rolini izohlab bering?
  
4. 
Rim fuqarolik huquqi asoslarini o'rganish O'zbekiston yuristlari uchun 
qanday ahamiyatga ega?
  
5. 
Rim xususiy huquqining boshqalarning mehnatiga asoslangan davlatlar 
huquqining rivojlanishidagi rolini isbotlab bering ?
  

---

6. 
Rim xususiy huquqining davrlarga bo'linishi nimalar bilan bog'liq ?
  
 
   
 
[1]
 Rim huquqi deganda, Rim fuqarolik huquqi asoslari, Rim fuqarolik huquqi va Rim hususiy 
huquqi tushunilsin. (Izoh bizniki-O.E)