So'z boshi

4-§. Qullarning huquqiy holati
 
Rim davlati qadimdan quldorlik davlati bo'lib, qullar institutining mavjudligi 
va bu qullarning egalari har xil shaxslar, shuningdek, davlatga oid bo'lgan 
qullarning ham mavjud bo'lganligini butun Rim tarixi o'zida aks ettirib bergan.
 
Rim davlatida qullarning huquqiy holati asosan ularning huquqiy 
munosabatlarni amalga oshiruvchi sub'yektlar sifatida emas, balki shu 
munosabatlarning ob'yektlari bo'lib hisoblanishidan kelib chiqqan. Qullar ashyo 
sifatida ko'rilib, ular hech qanday huquqlarga ega emas edi, uning xo'jayini esa, qul 
ustidan istagan harakatlarni amalga oshirishi mumkin edi, ya'ni chegarasiz, mutloq 
bo'lgan huquqlarni amalga oshiruvchi shaxs bo'lib hisoblangan.
 
Rim davlatining boshlang'ich davrlarida qullarning ahvoli burmuncha 
yaxshiroq bo'lgan. Asirga tushgan shaxsni qul qilib olgan shaxs, keyinchalik o'sha 
qulning otasi, yoki aka-ukalari yoki bolalari tomonidan o'zining yoki 

---

farzandlarining  ham asir qilib olinishligi ehtimolidan kelib chiqib, qullar bilan 
bo'lgan munosabatlarni bir muncha yumshoqroq xarakterda olib borgan. 
 
Quldorlar ularni doimiy ravishda o'zi va oilasi bilan aloqador bo'lganliklarini 
va ulardan ko'proq yordamchi kuch sifatida foydalanish mumkinligini e'tiborga 
olganlar.
 
Rim davlati siyosiy, iqtisodiy va harbiy qudratining yanada kuchayishi 
natijasida qullar soni nihoyatda ko'paydi. Osiyo, Afrika mamlakatlaridan qullarni 
sotib olib kelishlik kuchayib qullar instituti mutloq institutga aylandi. Qullar 
mehnatidan foydalanish usullari o'zgardi va kuchaydi. 
 
Qullikning o'rnatilish usullari ko'pchilik hollarda urushlar oqibatida asir 
olish, chet el fuqarosini egallash kabi asoslarda, qul ota va onadan farzand tug'ilishi 
natijasida, nikohsiz ona qul bo'lsa, undan tug'ilgan farzand ham qul bo'lib 
hisoblanishi oqibatida vujudga kelgan.
 
Shuningdek, Pretor ediktlariga ko'ra ozod bo'lgan fuqaroning o'zini qullikka 
muayyan pulga sotib, keyinchalik shu pul miqdorini qaytarib berish sharti bilan 
sotib olgan shaxs tomonidan ozodlikka chiqaraman, degan va'da berilganligi 
asosida harakat sodir etilganligi ma'lum bo'lsa, u umrbod qullikka aylantirilardi.
 
Imperiya davriga kelib qullikka aylantirishlik tartibi va asoslari yo'qolib 
uning o'rniga yangi asoslar qo'llanilgan.
 
Sud tomonidan belgilangan jazolar asosida, o'lim jazosiga mahkum etilgan 
shaxslar va ozod bo'lgan xotinning qul bilan   doimiy aloqada bo'lishligi ham 
qulchilikni keltirib chiqargan.
 
Qullarning shaxsiy huquqiy holati ularning ashyo hisoblanishidir. Ularning 
Rim armiyasi safida xizmat qilishligi ma'n etilgan hamda davlat xazinasiga soliq 
to'lamaganlar, ya'ni ular inson yoki fuqaro sifatida tan olinmagan.
 
Oilaviy huquqiy holati, oila qura olmagan va qulning xotin kishi bilan 
aloqasi nikoh deb hisoblanmagan.
 
Mulkiy munosabatlar bo'yicha qullar individual, umumiy, ashyoviy ob'yekt, 
uzufrukt, garov ya'ni majburiyatlarning bajarilishligini ta'minlovchi usul, olish-
sotish, qarz, mulk ijarasi shartnomalarining ob'yekti bo'lib hisoblangan. Qullarning 
o'zlariga taalluqli bo'lgan ashyolari bo'lmagan. Qullardagi bo'lgan barcha 
mulklarning egasi qulning xo'jayini deb tanilgan.
 
Rim quldorchilik jamiyatining rivojlanishi, ayniqsa ishlab chiqarish 
munosabatlarining taraqqiy etishi, xalqaro savdo munosabatlarining vujudga 
kelishligi qullarning biroz bo'lsada huquqlarining kengayishiga olib keldi.Chunki, 

---

qul xo'jayining bir o'zi hamma munosabatlarda qatnashishlik uchun jismoniy 
imkoniyati yetishmay qoldi. 
 
Quldorlar qullarning aqli borligidan, ongli asosda o'z xo'jayiniga xizmat 
qilishligini va ularning tadbirkor ekanligidan kelib chiqib, o'z nomidan shartnomali 
munosabatlarga kirishishlikka vakolatlar berganlar hamda ulardan savdo kemasi 
kapitanlari, korxonalar rahbarlari sifatida foydalanganlar, shu bilan birga vujudga 
kelgan huquq va burchlar yuzasidan qulning xo'jayini kreditorlar oldida mas'ul 
bo'lgan.
 
Qulning xo'jayini qul o'z oilasida yashaganligini e'tiborga olib, unga yer, 
chorva mollari, xo'jalik tovarlari, hatto o'z yerini, hovlisini ishlashlik uchun ba'zan 
(servi vicarii - servi vikariy) boshqa qullarni ham bergan. Qul esa mustaqil asosda 
o'z xo'jalik faoliyatini amalga oshirgan, ayniqsa o'ziga taalluqli bo'lgan mulklardan 
ozod holda foydalangan va qisman bo'lsada tasarruf etgan. Bundan Pekuliy instituti 
vujudga kelgan. Pekuliy deb xo'jayinning o'z qullariga mustaqil xo'jalik yuritish 
uchun berib qo'ygan mulkining bir qismi (yer uchastkasi, hunarmandchilik 
ustaxonasi, qora mollar va boshqalar)ga aytilgan. Bu mulklarning barchasi qulning 
xo'jayiniga taalluqli bo'lsa ham, lekin undan ma'lum bir miqdorda qul ham 
foydalangan. 
 
Qulchilikdan ozod bo'lishlik doimo qul xo'jayinining erki bilan bog'liq 
bo'lgan. Ayniqsa, vasiyatnomalarda ko'rsatilgan, qaysi vaqtda, qanday holatda yoki 
qul o'zini-o'zi sotib olishlik uchun qancha summa to'lashligi lozimligi va kimga 
kabi masalalarni hal qilgan. 
 
Qullarni ozod qilishlikning qadimdan uchta shakli, usuli mavjud bo'lgan. 
 
Birinchidan, meros qoldiruvchi tomonidan vasiyatnomada qaysi vaqtdan 
boshlab qul ozodlikka chiqishi mumkinligi ko'rsatilgan holatda;
 
Ikkinchidan, meros qoldiruvchi o'z merosxo'rlariga qachondan, qaysi 
holatda, qaysi paytdan boshlab, qulni ozod qilishligi to'g'risida vasiyatnomani yoki 
ko'rgazmani yozib qoldirgan bo'lsa;
 
Uchinchidan, qulni ozod qilishlik uchun biron-bir shart yoki ozod qilishlikni 
to'xtatib turuvchi harakatni sodir etishlik bilan bog'liq bo'lgan. Masalan, mening 
vorisim Hasanga sen 200 dinor berganingdan keyin sen qulchilikdan ozod bo'lasan 
degan, asoslar qulchilikdan ozod qiluvchi dalillar bo'lib hisoblanardi. 
 
Respublikanlar davrida qullarni qulchilikdan ozod qilishlik uchun qul 
xo'jayinining guvohlar ishtirokida qulni qo'yib yuborish, ya'ni ozod qilish 
to'g'risidagi xatni tuzishlik asosida ham amalga oshirilgan. 
 

---

Prinsipiat davrida esa qul tomonidan o'z xo'jayinining kim tomonidan 
o'ldirilganligini aniqlaganligi asosida, hamda 20 yil davomida ozod bo'lib yashab 
kelgan qul muddat o'tishi bilan qulchilikdan ozod qilingan.
 
Quldorchilik davlatining o'ziga xos xususiyatlaridan biri, qullarni ozod 
qilmaslik tamoyilini amalga oshirish, ya'ni unga monelik qilish yo'llarini izlab 
topishlik bilan bog'liq bo'lgan. Yangi eramizning I asriga kelib davlat tomonidan 
bir nechta qonunlar qabul qilindi va bu qonunlarning maqsadi qullarni ozodlikka 
chiqarishga qarshi bo'lgan chegaralarni o'rnatish edi. 
 
Bu chegaralardan birinchisi yigirma yoshli xo'jayin tomonidan o'ttiz yoshli 
qulni ozod qilishlik to'g'risidagi harakatlarni alohida komissiya tekshirib ko'rishligi 
lozimligi; ikkinchisi,  qullardagi noma'qul bo'lgan hislatlarning mavjudligi uni chet 
elga qul sifatida chiqarib yuborishlik asosi bo'lishi mumkinligi; uchinchidan, agar 
qullarga belgilar, nomerlar qo'yilgan bo'lsa, hamda ularning o'z xo'jayiniga 
taalluqliligi ko'rinib turgan bo'lsa; to'rtinchidan, u gladiator bo'lsa; shuningdek, 
vasiyatnomada ozod qilishlikning chegaralangan usullari ham ko'rsatilishi mumkin 
edi. Masalan, quldor uchta qulga ega bo'lsa, faqat ikkitasini ozod qilishligi, o'nta 
qulga ega bo'lsa, uning yarmini ozod qilishligi kabi talablarni vasiyatnomaning 
o'zida ham ko'rsatilishiga ruxsat berilardi.