O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi a. Abdunab1yev tarix munavvar

M U N A W A R O'TMISHIMIZ DA'VATLAJRI

Download 2,91 Mb.

Pdf ko'rish

bet	5/7
Sana	30.12.2021
Hajmi	2,91 Mb.
	#97015

1 2 3 4 5 6 7

Bog'liq
Tarix - munavvar ko'zgu (A.Abdunabiyev)

3. M U N A W A R O'TMISHIMIZ DA'VATLAJRI

Vatanim iz tarixini o 'rg an a r ekanmiz, q an d ay fik r-m u lo h a-

zalarga boramiz, k o 'h n a tarixim iz bizni q an d ay xulosalarga,

d a'v atlarg a chorlaydi?

Tarixdan m a'lum ki, M arkaziy Osiyo m intaqasi m urak k ab

etn ik -m ad a n iy taraqqiyot chorrahasida joylashgan. Q ad im davr-

day o q bu y erda qiyofasi birm uncha farqlanuvchi, tu rli tarzda

h a y o t kechiruv ch i k ish ilar etn ik jih a td a n aralash g an h old a

yashaganlar. T adqiq o tchilar fikricha, b u n d a n 4 — 5 m ing yillar

a w a l "bronza davri qabilalari O 'rta O siyodagi turli elatlarga

asos solganlar". Bu qavm lar tub aholi (avtoxton) bo'lib, ulam i

so'g 'd iylar, xorazm iylar, baxtariylar, farg'onaliklar, shoshliklar,

yarim chorvador qang'lilar, ko'chm an ch i sak -m assag etlar deb

ataganlar. K eyingi asrlarda bu h u d u d g a q o 'sh n i m intaqalardan

k e lg a n turk iy va b o sh q a qavm lar ham tu b joy ah o li bilan

q o rish ib k etg an . K eng m in ta q a d a a so sa n d e h q o n c h ilik va

h u n arm an d ch ilik b ilan sh u g 'u llan g a n o 'tro q aholi v a c h o ‘1-

adirlard a k o 'ch m an ch i chorvadorlar y ash ar edi. A srlar davom i-

d a turli sabablar (asosan tabiiy ofat, tirikchilik tashvishi) bilan

m intaqam izga u z o q -y a q in h u d u d lardan y a n g id a n -y a n g i qavm

va elat vakillari к о 'chib kelgan edi.

O 'z b e k x a lq i o 'z a g in i b u n d a n d e y a rli u ch m in g yil

m u q ad d am shu h u d u d d a yashab k elgan aholi tashk il qilgan.

T ad q iqotchilarning aytishicha, bugungi o 'z b e k la m in g tarkibi-

d a 90 d a n o r tiq q a v m v a q a b ila la r b o 'lg a n . M a h m u d

Q o sh g 'ariy n in g "Devoni lu g 'atit turk" asarida o 'sh a davrdagi

tu rk iy xalqlar lahja va shevalari to'kis yoritilgan. O 'zb ek tiliga

asos bo'lm ish q a rlu q -c h ig 'il lahjasi X —XI asrlarda k e n g rivoj-

lanib yozm a adabiyot darajasiga ko'tarildi. T urkiy x alq lar og'zaki

ijodi ham kam ol topdi. M asalan, "O 'g'iznom a", "Alpomish",

"G o'ro'g'li", "M anas" kabi dostonlar o g 'izd a n -o g 'izg a o 'tib yurdi.

Bu d av rd a xalq o rasid a q o 's h iq jan ri k e n g tarq ald i, hatto

"A shulalar kitobi" yaratildi, ch olg'u asbo blar turlari ko'paydi,

m a q o m -u ushsh o q lar bastalandi. X itoy m anbalarida aytilishicha,

S am arqand va T o sh k en td an borg an raqq o slar Xitoy im peratori

saroyida ham olqishlangan. 819-yili M ov aro u n n ah rd a ilk bor

sh ax m at o'yin i b o 'y ich a m usobaqalar o 'tk azilg an bo'lib, unda

bu x orolik Abu Bakr as-S u li g 'olib c h iq q an ekan.

Islom Karimov o 'zb ek x alqining kelib chiqishi (etnogenezi)

www.ziyouz.com kutubxonasi

m asalasiga alo hida e'tib o r berib, "o 'zb ek n in g fe'l-atv o ri b a r-

c h ag a ayon. U yem i, tabiatni sevadi. D o 'p p isid a suv tashib

b o 'ls a ham, d arax t ko'kartiradi. O 'zbek tom m a 'n o d a b u n y o d -

kordir. Unga birovning y e n kerak em as. M abodo q o 'lig a q uro l

o lg u d ay bo'lsa, faqat o'zini him oya qilish u ch u n g in a oladi", —

d ey d ilar va "bizning ajdodlarimiz, xalqim iz q ad im -q ad im d an

o 'tro q yashagan, m illatim izning iligi o 'tro q m adaniyat sh aro i-

tid a qotgan", — deb asosli ravishda u q tirg an edilar.

O datda, x alqning tarixi uning no m idan ilgari yuradi. M a-

salan, dunyodagi b ir qancha xalqlar — inglizlar, fransuzlar,

ru slar va boshqalar a w a l turli qabila no m larid a b o 'lg an lar va

asrlar osha (xususan, m ilodiy VI —XIII asrlarda) hozirgi n o m -

larini olganlar. Turkiylam ing bosh b o 'g 'in i b o 'lg a n o 'zb ek lar

u ch m ing yillik tarixga ega b o'lsalar ham , hozirgi nom i XI

asrd a tilga olinadi va millat sifatida XVI asrd an boshlab s h u n

d ay deb ataladigan bo'ldi. Prezidentim izning: “Biz xalqni nom i

b ilan emas, balki m adaniyati, m a'naviyati orqali bilamiz, ta r-

ixning tag -tom irig ach a nazar tashlaym iz", — d eg an so 'zlarida

te ra n m a'no m avjud.

Yana bir masala. T a'kidlab o 'tish joizki, q adim gi va o 'rta

asrlar davridagi tarixim izga o'zbeklar bilan y o n m a -y o n yashab

k e lg a n tojiklar, q ozo qlar, u y g 'u rla r, q irg 'iz la r, tu rk m a n la r,

qoraq alpo qlar va boshqa elat ajdodlari daxldordirlar. U lar o'zaro

ino q lik da hayot kechirganlar, ham dard va ham nafas b o'lganlar.

A jdodlarim izning ilk davlatchiligi mil.av. ikkinchi m ing

y illik d a Amu va Sirdaryo havzasi h u d u d la rid a o 'tro q ah o li

to m o n id an shakllana boshladi. Bu d av rd a davlatchilikka oid

siyosiy tuzilmalar, ijtimoiy m unosabatlar va b o sh qaru v tizim i-

n in g k o 'rin ish lari yuzaga kela bo sh lad i. D astlabki d av latlar

x o 'jalik va ishlab chiqarish m aqsadida foydalaniladigan su g 'o rm a

d eh q o n ch ilik vohalarida paydo b o 'lg an . Bu davrlarda ta sh q i

h arb iy bosqinch ilardan him oyalanish, m an zilg o h lar h u d u d in i

m udofaa qilish, sug 'o rish va d eh q o nch ilik ishlarini uyushtirish,

ja m o a ta sh q i va ich k i aloq alarin i b o sh q a rib tu rish z aru rati

v u ju d g a keldi. U yushm a boshliqlarining faoliyati asosan aholi

h am jih a tlig in i t a ’m inlash, m u am m o larin i y e c h ish , n iz o larn i

b arta raf etish doirasida kechgan. Aholi o 'rta sid a m ulkchilik va

u b ilan bog'liq b o 'lg an m ulkiy va ijtim oiy tabaqalanish, m eh n at

taq sim o ti jarayonlari davlatchilik sh ak llan ish in i tezlashtirdi.

Y ana sh u n i ta 'k id la s h joizki, M a rk a z iy O siy o d a y o zu v

www.ziyouz.com kutubxonasi

m adaniyati m ilod dan a w a lg i birinchi m in g yillik o 'rta la rid a

paydo bo'lib, u m oddiy va m a'naviy m adaniyatning keyingi

ravnaqiga beqiyos ta 'sir ko'rsatgan.

S hunday qilib, inson tara q q iy o tin in g m uhim o m illaridan

biri, y u rtda siyosiy-ijtim oiy b arq aro rlik n i ta'm in lash vositasi

b o 'lg an davlatchilik o'lkam izda uzoq asrlar davom ida tashkil

topib, u zam on taqozosiga k o 'ra takom illashdi, m urakkab tiz-

im ga aylanib bordi.

Yurtimiz tarixini o 'rg an ar ekanm iz, y an a bir nozik m uloh a-

zani inobatga olm oq darkor, deb o'ylaym an. O 'zbek davlat-

chiligi hozirgi m ustaqil respublikam iz h u d u d id an an ch a ken g

bo 'lgan. Turli davrlarda, uzoq yillar davom ida yurtim izda tashkil

to p g an davlat sarhadlari doim o birdek b o 'lg a n emas. M asalan,

A m ur Tem ur X urosonning Balh sh ahrida chaqirilgan q u ru lto y -

d a yurtim iz hu km d o ri deb e 'lo n qilindi va u poytaxti Sam ar-

qan d b o 'lg an bu yu k davlatni barpo etdi.

Biz haqli ravishda Alisher N avoiyni o 'zb ek tili va adabiyoti

rivojiga ulkan hissa q o 'sh g an bobokalonim iz deb ataymiz. Lekin

b u zot hozirgi O 'zbekiston h u d u d id a (Sam arqandda) atigi uch

yil y ashagan va um rining k o 'p qism i X irotda, A strobodda va

Balxda o'tgan. O 'zbek m um toz adabiyotida yorqin iz qoldirgan

M avlono Lutfiy, M avlono A toiylar ham, u lu g 1 m u saw ir K am olid-

din Behzod ham X irotda tavallud topganlar. Sulton H usayn

Boyqaro X uroson ulusida rasm iy yozishm alarda tu rk — o 'zbek

tilini iste 'm o lg a kiritish b o rasid a m axsus farm on ch iq arg an i

ta rix d a m a'lum . F arg 'o n a ulusi hokim i U m ar shayx M irzo,

u n in g valiahdi yosh Zahiriddin B oburlarning yozgi qarorgohi

O 'sh d a bo 'lg an lig in i bilamiz. Zero, O 'sh shahri F arg 'o n a ulusi

tarkib id a b o 'lg an .

Bir v aq tlar Sibirda ham m illatdoshlarim iz katta g u ru h bo'lib

yashaganlar. Sibir xoni K o'chim o 'z b ek lard an b o 'lg a n va u

Buxoro shayboniylari bilan qarin do sh edi. XVT asr o x irida bu

xonlik yerlari Rossiya tom onidan «qo'shib» olinganligi ham bor

gap.

XVII —XIX asrlardagi uch o 'zb ek xonliklari (Buxoro, Xiva,

Q o 'q o n ) ham , ho k im iy at te p a sig a k elg an m ang'it, q o 'n g 'iro t

va m ing uru g ' sulolalari yashab tu rg an sarhadlar ham hozirgi

O 'zb ekisto n h u d u d ig a to 'la m os keladi, deb bo'Im aydi.

B u g u n g i k u n d a ja h o n d a 27 m illio n d a n o rtiq o 'z b e k la r

m avjud. S h undan deyarli 21 m ln O 'zb ek isto n R espublikasida

www.ziyouz.com kutubxonasi

yasham oqda. 4 m lndan ortiq m illatdoshlarim iz yaqin atrofim iz-

d a g i davlatlar h u d u d id a istiqom at qilm oqdalar, ulam ing ajd o d -

lari bu yerlarda uzoq davrlardan beri y ashab kelgan. Taxm i-

n an 2 m lnga y aq in o'zbeklar taq d ir taq o zosi bilan bosh qa uzoq

y u rtlarga borib q olganlar va o'zlariga x o s fazilatlari tufayli u

y erlard a el qato ri yashab kelm oqdalar.

X ulosa qilib aytganda, tarixiy h a q iq a t sh u n d an iboratki,

o 'z b e k davlatchiligi o 'tm ishda b ug u n g i O 'zb ek isto n ch eg a ra-

larid an ancha k a tta bo'lgan. Lekin bu m ulohazalam i aytishdan

m aq sad q o'sh ni yurtlarga da'vo m a’no sida em as, balki m oziy-

d a xalqim iz ken g m intaqada yashab kelganligini, boshqa e lat-

lar bilan totuv m unosabatda bo 'lg an lig ini ta 'k id la sh xolos. Sovet

tu z u m i davrida m illiy h u d u d iy c h eg a rala n ish n in g sh o sh m a-

sh o sh a rlik b ilan o 'tk az ilg an lig in i ham y o 'l- y o 'la k a y eslatib

qo'ym oqchim iz. Balki bu atayin qilingan siyosatdir?

Yurtboshimiz Islom Karimov O 'zb ek isto n siyosiy m ustaq il-

lik k a erishgan c h o g 'id a y o q b izning q o 's h n i resp u b lik alarg a

h e c h qand ay h u d u d iy da'voim iz y o'q, d e b baralla aytdilar.

B unday yondoshish m intaqada milliy nizolarning oldini olish,

m ahalliychilikka y o 'l qo'ym aslik, siyosiy b arq aro rlik n i m u s-

tahk am lash ga qaratilgan dono siyosatning m ahsuli edi.

Istiqlolga erishgan V atanim iz qom usi b o 'lm ish K onstitutsiya-

m izda "O 'zbekistonning davlat ch egarasi va h u d u d i daxlsiz va

b o 'lin m a sd ir" d eb yozib q o 'y ilg a n lig i q alb im izd a m a 'n a v iy

q o n iq ish hissini uyg'otadi.

Tarixim izdan m a'lum ki, qadim zam o n lard a ham odam lar

b irg alik da um um iy yum ushlarni am alga oshirganlar. Bu xislat

tu rli qavm, qabila, elat faoliyatida nam o y o n bo'lgan. U larda

b o rd i-k e ld i yuzaga kelgan. N atijada k a tta -k ic h ik m intaqalarni

o 'z a ro bo g'lab turuvchi yo'llar paydo b o 'ld i («Lojuvard yo'li»,

«Shoh yo'li»). M iloddan a w a lg i III —II asrlard a key in ch alik

B uyuk Ipak yo'li no mini olgan karvon y o 'li yuzaga keldi. Bu

y o 'l X itoydan tortib M arkaziy Osiyo o rq ali E ro n-u M eso p o -

tam iy a va M isrgacha, bosh qa y o'n alish i Shim oliy Kavkaz, V i-

zantiy ag ach a cho'zilganligi m a'lum . Ipak y o 'li uzoq asrlar d a -

v om ida bir qancha qo'shni yurtlar xalqlarini iqtisodiy va m adaniy

jih a td a n bog'lovchi vosita b o'lib xizm at qildi. X itoy im pera-

to rin in g farg'onaliklar bilan ipak y o 'lin in g bu y erda tashk il

etilishi xususida bu nd an 22 asr m u q ad d am sh artnom a tu z g an -

ligi m a'lum . Bu y o 'l bir q an ch a tu tash m am lak atlar iqtisodini

www.ziyouz.com kutubxonasi

rivojlantirishda, savdo-sotiq va mol ayriboshlashda, madaniy

aloqalami o'rnatishda, elchilikni y o'lga qo'yishda muhim omil

bo'lgan.

Ajdodlarimizga xos yana bir azaliy xususiyat bu bunyodkor-

likdir. Bu fazilat kurtaklari aholining o'troqlasha boshlaganida

va sug'orma dehqonchilikka o'tish jarayonida shakllana bosh

ladi va so'ng kuchaydi. U y-joy qurilishlari, boshqa qulayliklar-

ni yaratish, umuman shaharsozlik, savdo yo'llari, turli rabotlar,

karvonsaroylar, sug'orish inshootlari, ibodatxonalar barpo etish

yurtimizda miloddan oldingi davrlardayoq vujudga kela bosh

lagan edi. M ilodiy V asrga oid Buxoro yaqinidagi Varaxsha

saroyi hashamatli bo'lib me'morchilik san'atining yuksak na-

munasi bo'lgan. Ajdodlarimiz Axsikentda bundan 13— 14 asr

muqaddam tog' atrofidagi zilol suvlami yer osti quvurlari orqali

o'tkazib vodoprovod qurgan ekanlar.

Hududimizda X —XII asrlarga doir bizgacha yetib kelgan

inshootlar binokorlik texnikasi va me'morchilik san'atiga e'tibor

katta bo'lganligidan dalolatdir. Somoniylar daxmasi, Arab ota

maqbarasi, Raboti Malik, Masjidi Kalon, Vobkent va Jarqo'rg'on

minoralari, Xorazmdagi ichki va tashqi qal'alar va boshqa ajoyib

me'morchilik yodgorliklari didli, farosatli ustalar qo'li bilan yara-

tilgan. Ayni paytda naqqoshlik san'ati keng rivojlangan edi.

O'rta asrlarda ko'pchilik hukmdorlar yirik qurilishlarga

bevosita hom iylik qilganlar. Ayniqsa, Am ir Temur davrida

o'lkamizning turli yerlarida, xususan, Samarqand, Buxoro, Kesh,

Toshkent, Turkistonda hashamatli binolar, rabotlar, madrasa-

lar, shifoxonalar, suv inshootlari, so'lim bog'lar barpo etildi.

Olimlar ta'kidlashicha, o'sha paytdagi Samarqand me'morchiligi

maktabida geometriya qoidalari asosiy o'rin tutgan.

Qadim zam onlardayoq Farg'ona va boshqa hududlarda

hunarmandchilik rivoj topdi. M intaqam izda ilk o'rta asrda

oltmishdan ortiq hunarmandchilik turlari bo'lgan. Allomalari-

mizning ko'plab kashfiyotlari ham yaratuvchilik timsolidir. Zero,

yaratuvchanlik — salohiyatimiz ramzidir.

Bugun mustaqil yurtimizda ko'plab obodonchilik, yaratuv

chanlik, bunyodkorlik ishlari (masalan, metro qurilishi, zamo-

naviy avto va temir yo'llar, mustahkam ko'priklar barpo etil-

ishi) ajdodlarimiz an'analariga sodiqlik va uning qonuniy da-

vom i desak o'rinli bo'ladi.

Ajdodlarim izning izlanuvchanligi, bunyodkorligi jahonga

www.ziyouz.com kutubxonasi

m a'lum . Am ir Tem urning «K u ch -qu d ratim izga shubhangiz

bo'lsa, biz qurgan binolarga boqing», deyishida teran mazmun

bor, albatta.

Ma'lumki, O'rta Osiyo, xususan, O'zbekistan geografik

jihatdan, iqlimi, tabiiy boyliklari bilan inson hayoti uchun qulay

makonlardan biridir. Bunday sharoit tubjoy aholi uchun ma'qul

va maqbul. Ammo o'lkam izni bu afzalliklari turli davrlarda

Eron ahmoniylari bosqiniga, Iskandar Zulqamayn harbiy yuri-

shiga, arablar istilosi, m o'g'ullar bosqini va zulmi, Rossiya im-

periyasi tomonidan Turkistonning bosib olinishiga olib keldi.

Sho'rolar istibdodi xalqimiz boshiga o g 'ir kulfatlar keltirdi.

O 'zbeklar tabiatan mo'min, sabrli, keng fe 'lli xalq. Ular og'ir

qiyin chiliklarga bardosh berdi, mashaqqatli sinovlami yengib

o'tdi, o'z e ’tiqodi mustahkamligini isbotlab keldi, yuksak ma'naviy

mavcfeini yo'qotmadi.

Xelqim izda Vatan tuyg'usi, kindik qoni to'kilgan zaminga

muhabbat, uning istiqboli uchun qayg'urish, ravnaqi uchun

kurashish, Vatan manfaati, shon-shuhrati uchun fidoiylik qilish

xislatJari doimo ustun bo'lgan. Ajdodlarim iz bo'lmish malika

To'm eris, otboqar Shiroq, sarboz Spitamen, sarxang Muqanna,

shahzioda Jaloliddin, hokim Temur Malik, imom Najmiddin

Kubro, hunarmand Mahmud Tarobiy, sohibqiron Amir Temur

jasoratlari asl fidoiylik, haqsevarlik timsolidir. Bu mashhur fi-

doiylam ing g'animlarga qarshi qay yo'sinda kurash olib borib,

nim alar evaziga g'olib chiqqanlarini yoshlarim iz anglashlari

lozim.

Zulm, adolatsizlik, nohaqlik o'ta kuchaysa, xalqimiz sabr

kosasi to'lib toshadi. X IV asrdagi Samarqand sarbadorlarining

m o'g'u llar istibdodiga qarshi chiqishlari, X IX asr oxirlarida yuz

b e rg a n Rossiya im periyasi siyosatiga qarsh i A n d ijo n va

Toshkentdagi isyon, 1916-yilgi Jizzax q o 'z g 'o lo n i bunga da-

lildir. 1917-yil kech kuzida Q o'qonda demokratik asosda tashkil

topgan Turkiston muxtoriyatiga qarshi sho'rolarning qo'shin

tortishi va uni shafqatsizlarcha tugatilishi, bolsheviklarning

boshqa zo'ravonlik siyosati mahalliy xalq nafratini kuchaytirdi,

bunday siyosatga qarshilik ko'rsatish harakatlari yuz berdi.

U zo q tariximiz davomida ko'plab urushlar, qon to'kishlar

b o'lib o'tgan. Lekin bu nizolar, janjallar millatchilik, etnik

ayirmachilik asosida yuz bermagan. Q irg'inbarot urushlar, turli

kelishmovchiliklar amaldorlar, siyosatdonlar, sulola boshliqlari

www.ziyouz.com kutubxonasi

manfaatidan kelib chiqqan. Ayni paytda mintaqamizda turli

turkiyzabon qabilalar, boshqa elatlar o'zaro murosa, totuvlik

m u n o sa b a tid a b o 'lg a n la r , q a r in d o s h c h ilik r is h ta la r in i

bog'laganlar. Xalqimiz bunday munosabatni tabiiy h.olat, chin

insoniy xislat deb anglagan. Shu bilan birga mintaqamizga

k o ’p asrlar davomida turli sabablar tufayli kirib kelgan boshqa

xalqlar (ahmoniylar, yunonlar, xitoyliklar, hindular, arablar,

ruslar) madaniyati belgilari ham keskin ziddiyatda bo'lmagan.

Tariximizda bu madaniyatlarning o'zaro uyg'un b o 'lib b ir—

birovini boyitganligiga misollar ko'p. M illiy totuvlik, inoqlik,

o'zgalar odatiga sabr-toqatli bo'lm oq qadim zamonlardan bosh-

lab xalqimizda shakllanib kelgan.

Insoniyat tarixi dalolat beradiki, har bir millat, xalqni

ulu g'laydigan eng muhim om illardan biri — u a in g ichki

m a'naviy-ruhiy salohiyatidir. Bag'rikenglik, tabiatga ehtirom,

bunyodkorlik, tengqurlik, o'zgalarga insoniy hurmat, poklikka

intilish kabi umuminsoniy fazilatlar o'zbeklarga xosdir.

Bunday xislatlar xalqimizda bir necha ming yillar davomida

shakllanib kelmoqda. Bunga "N avro'z" va "M ehrjon" udum-

lari, muqaddas «A vesto» da'vatlari ishonchli dalildir. Qadimda

ayollaming "Shodiyona kunlari" "Isfandarafro'z" d eb atalgan

va keng nishonlangan ekan. Demak, xalqimiz ma’naviyatining

sarchashmalari qadim zamonlarga borib taqaladi. «E k olo giya»

so'zi ma'nosini unchalik aniq bilmagan xalqimiz о 'sha payt-

lardayoq tabiat muvozanati mohiyatini qalban chuqur angla

gan va atrof-muhit sofligi uchun qayg'urgan.

Xalqimizda azaldan diniy bag'rikenglik — tolerantlik mavjud

bo'lgan. Masalan, ikki ming yil muqaddam Markaziy Osiyoda

zardushtiylik, buddaviylik, iudaizm, moniylik, shamanlik, nas-

roniylik va boshqa e'tiqodlarni tavof etuvchilar m a'lum bir

murosada bo'lganlar. Samarqandda 510-yili xristianlar metropoli-

yasi bo'lgan, Buxoro va Toshkentda cherkov bo'lgani ma'lum.

Zero, sabr-toqat, o'zini er bilib, o'zgani sher b ilib yashash

tarzi xalqimizning yetakchi xislatlaridandir.

Arablar o 'z hukmronligini ta'minlashda islom diniga ta-

yandilar. Musulmonchilikning k o'p jihatdan afzalligi, ahloq va

intizom nuqtayi nazaridan om m aviyligi mahalliy aholi o'rtasida

uning keng yoyilishiga sabab bo'ldi. Islom mohiyatiga yetgach,

unga rag'bat va e'tiqod kuchaydi. Uning shariatlari yerli xalq

udumlari bilan uzviy b o g ’landi. Soliq, maishiy hayot bobida,

www.ziyouz.com kutubxonasi

zakot masalasida musulmonlik ahkomlari qoidalarini aholi qabul

qildi. Olloh oldida barchaning tengligi esa dinning ahamiyatini

kuchaytirdi. Bu jarayonda musulmonchilikning xalqparvarlik

ruhi muhim ahamiyat kasb etdi.

Demak, islomiyatdan oldingi bir yarim ming yil davomida

zardushtiylik, so'ng milodiy VIII asrdan boshlab qalbimizda jo

bo'lgan islom madaniyati bizni poklikka, ezgulikka, halol yashash-

ga, aql-u idrokka da'vat etib kelmoqda. Shu bois bu sifatlar

xalqimizning buyuk ma'naviy boyligiga, uning ko'rkiga aylangan.

Tariximizda yorqin iz qoldirgan ulug'lardan biri Xoja

Ahror Valiy 1404-yil bahorida Toshkent yaqinidagi Bog'iston

qishlog'ida tug'ilib 86 yil umr ko'rganlar. U kishining otalari

X oja Mahmud Shoshiy va boshqa ajdodlari ma’rifatli inson

bo'lganlar, ayni paytda dehqonchilik bilan shug'ullanganlar,

tijorat sirlarini bilganlar. Xoja Ubaydulloh Toshkent madrasa-

larida dastlabki ilm olib, Samarqand, C hog'oniyon, Xirotda

bilimini chuqurlashtiradi va Bahovuddin Naqshband ta'limotiga

astoydil ixlos qo'yadi. Xoja fikricha, har bir odam o 'zin i-o'zi

eplay bilishi, halol mehnati bilan tirikchilik qilishi va albatta,

biror kasb bilan shug'ullanishi shart. Xoja Ahror V aliy katta

m ol-m ulk sohibi bo'lsa ham boylikka berilib ketmagan, mol-

dunyoni el-yurt manfaati uchun sarflashni vijdon burchi deb

bilgan. U1 zot o'z umrini odamlarni ma'rifatli bo'lishiga va

mazlumlarning og'irini yengillashtirishga qaratilgan xayrli ish-

lam i amalga oshirishga bag'ishladi. Hazrat Toshkentda, Samar-

qandda, Qobulda madrasalar qurdirdi, boshqa bir qancha

joylarda ham masjid, hammom, ko'prik va boshqa inshootlar

barpo etgan. Toshkent Chorsusida Jome' masjidi va Shayxi

X ovandi Toxur maqbarasi ham ul zot tashabbusi bilan yaratil-

gan. Dehqonchilik va tijoratdan kelgan daromadlami madrasa,

xonaqoh va sajdagoh xizmatchilarini moddiy jihatdan ta'minlash,

muxtoj fuqarolarga xayr-ehson qilishga sarflab m a'naviy qoni-

qish xosil qilardi.

X oja Ahror Valiy maqbarasidagi bitiklarda, xususan, shun

day so'zlar mavjud: "U umri davomida hosili ziroatni ko'paytirdi,

k o'p n e ’matlami oshkora va pinhona odamlarga berib keldi".

Mashhur shoir va davlat arbobi Alisher N a voiy yirik mulk-

dor bo'lgan. Unga meros b o'lib qolgan m ulkdan tushgan

daromadning barchasini savob ishlarga sarflagan. Ulug' shoir

yirik iste’dod egalari b o'lib yetishgan Kam oliddin Behzod,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Xondamir kabi o'nlab yoshlarga homiylik qilgan, k o'p nochor-

laming boshini silagan. N avoiy Hirotda va boshqa yerlarda o'z

m ablag'iga hammom, shifoxona, madrasa, xonaqoh, robot,

ko'prik, hovuz, kutubxonalar qurdirgan.

Tariximiz dalolat beradiki, oik am iz badavlat kishilarining

ko'pchiligi islom ta'limotidan kelib chiqib xayr-u ehsonga moyil,

beva-bechoralaming holidan xabar oluvchi, ayni paytda tejam-

kor, o 'z ishini yaxshi biluvchi inson bo'lganlar. Odatda,

madrasalar badavlat, ayni paytda ma'rifat qadrini bilgan kishi-

lar tashabbusi bilan qurilgan va ko'pincha, ular nomi bilan

yuritilgan. Xususan, Toshkentda bundan yuz-yuz ellik yil

muqaddam ham Ko'kaldosh, Baroqxon, Yunusxon, Mahmud

dasturxonchi, X o'ja Ahmadboy, Abulqosim kabi 20 dan ortiq

madrasalar ishlab turgan. O'lkamizda madrasalar (bu so'z aslida

darsxona, tahsil olish joyi ma'nosida tushuniladi) kishilarning

e'tiqod li, bilim li bo'lib yetishishida asosiy makon bo'lgan.

M adrasalarda islom iyat shariat qoidalari, m antiq, falsafa

o'rgatilgan. Ayrimlarida, shuningdek, kimyo, geografiya, tibbi-

yot, falakiyot, riyoziyot kabi fanlar bo'yicha ham darslar bo'lgan.

Tariximizni sinchiklab o'rganar ekanmiz, ayon bo'ladiki im-

koniyati bor kishilar hammom, shifoxona, ko'prik, masjid qurdir-

ganlar, ariq qazib suv chiqarganlar, kishilar og'irin i yengil

qilishga intilganlar.

Yana bir misol. Bundan deyarli yuz yil muqaddam Abdulla

Avloniy tashabbusi bilan Toshkentning Eski juvasida «Turon»

kutubxonasi tashkil topgan edi. Bu maskan Abdulla Qodiriy,

C h o'lp on , G 'u lom Zafariy kabi m a'rifatparvarlar shaxsiy

jamg'armalaridagi kitoblar hisobiga kengaya boradi, bugungi

kunda ham minglab odamlarga xizmat qilmoqda. 2006-yili

respublika nashriyotlari joylardagi ommaviy kutubxonalar uchun

89 million so'mdan ziyod miqdordagi mustaqillik yillarida chop

etilgan ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-ma'rifiy, badiiy va bolalar adabiyo-

tini xayriya qildilar.

Bunday sa'y-harakatlar xalqimiz qonida, zotida qadimdan

mavjud. Bu bejiz emas. O'lkamizda asrlar davomida ishning

ko'zini biladigan, iligi to'q odamlar talaygina bo'lgan. Bunday-

lar bugungi kunda ham kam emas. Xususan, tadbirkor-u ish-

bilarmonlaming saxovati, himmati kundalik hayotimizda ko'proq

namoyon bo'lishi insoniylik ramzi, xalqimiz ma'naviy qiyofa-

sining ifodasidir. Shu boisdan ham Prezidentimiz 2006-yilni

www.ziyouz.com kutubxonasi

Shifokorlar va homiylar yili, 2007-yilni Ijtimoiy himoya yili deb

ataganlari o'rin li bo'ldi. Chunki, saxovatpeshalik xalqim iz

mentalitetining timsolidir.

Poklikka intilish — xalqimizning azaliy fazilatlaridan bin.

Bu yerda gap nafaqat ruhiy, m a'naviy yuksaklik xususida

boryapti. Ayni paytda sog'lom turmush tarzi to'g'risida, jis-

monan b aqu w at avlodlarni yetishtirish va barkamol etish

xususidadir.

Muqaddas "Avesto", islom qadriyatlari, xalqimizning ko'p

udumlari kishilarni sog'-salom at bo'lib o'sishiga qaratilgan.

Giyohvandlik, ichkilik ichib mast bo'lish isnod, gunoh hisoblan-

gan. A jd o d la rim iz bir umr jis m o n iy m ehnatdan chetda

bo'lmaganlar. Jismoniy chiniqishga qaratilgan turli musobaqa

va bellashuvlar o'tkazish azaliy odat bo'lgan. Qadimshunos

olim lar Surxondaryo viloyatida topgan bir qancha qoya —

toshlarda odamlaming o'zaro kurashi manzarasi chizilgan ekan.

Bunday topilmalar o'lkamizning boshqa hududlarida ham uchra-

gan. Demak, kurash uch ming yildan buyon xalqimiz udumi

bo'lib kelmoqda.

1247-yilda Xorazmda Pahlavon Mahmud ismli farzand dunyo-

ga kelgan edi. U insoniy xislatlarni o'zida mujassamlashtirgan

ajoyib shoir va mutafakkir bo'lib yetishdi. Shu bilan birga ul

zot o'zbek kurashini dunyoga targ'ib etganlardan biridir. Bu

inson 40 yildan ortiq davrda keng mintaqada, xususan M ova-

rounnahr, Xuroson, Hindiston, Eron va boshqa yurtlarda «y e l-

kasi yerga tegmagan» polvon bo'lgan. Ayni paytda Pahlavon

Mahmud sog'lom turmush tarzini targ'ib etib, nafsni tiya bilish

muhimligini qayta-qayta ta'kidlagan. O 'zi esa sakson yil umr

ko'rgan. Darvoqe, oradan deyarli uch asr o'tib Alisher Navoiy

xorazm li polvonga bag'ishlab maxsus asar yaratadi, uning

hayotini o'ta ibratli deb hisoblaydi.

Bugungi kunda yurtboshimiz tashabbusi bilan o'zbek kurashi

jahonga yuz tutdi, avlodlarimizni sog'lomlashtirish borasida,

xususan, sport rivojida keng ko'lam li xayrli ishlar amalga

oshirilmoqda. Zero, bu tadbirlar ham xalqim iz an'analaridan

kelib chiqadi.

Ruhiyatimizning yana bir ko'rinishi ma'rifatga, bilimga,

ziyoga intilishda namoyon bo'ladi. M iloddan oldingi V —III

asrlardayoq o'lkam izda bir necha im loda yozuvlar mavjud

bo'lgan, tasviriy san'atga e'tibor oshgan edi. M ilod iy asrlar

www.ziyouz.com kutubxonasi

boshida ham bu jarayon kengayib bordi. Masalan, So'g'diyonada

o 'g 'il bola besh yoshga to'lganda yozuv va hisobga o'rgatilar,

so'ngra ular yigirma yoshga kirganlarida savdo ishlarini o'rganish

uchun bir necha yilga o'zga mamlakatlarga jo'natilar ekan.

O'lkamizda tabiiy fanlarga, atrof-muhitni anglash, mavjudotni

kengroq bilishga intilish kuchayadi. O'sha paytlarda so'g'd

taqvimlari tuzilganligi, Xorazmda esa koinotni o'rganishga oid

moslamalar ishlatilganligi haqida ma’lumotlar bor.

asrga kelib bilimga intilish kuchayadi. Buxoroda 890-yili

"Savin-ul hikmat" deb atalgan yirik kutubxona yaratildi. Mad-

rasalar o'lkam izning k o'p shaharlarida tashkil topadi, ular

huzurida kutubxonalar paydo bo'ladi. Tadqiqotchi A. Semenov

ta'kidlashicha, ular barcha iste’dodli va o'qimishli kishilami

o ’ziga tortuvchi markazlar bo'lib qolgan edi. 937-yili ish bosh

lagan Forjak madrasasi professor Q. Bo'ronovning yozishicha,

Buxoroda oliy o'quv yurti vazifasini bajargan. Unda diniy va

dunyoviy bilimlar o'rganilgan. Uning talabalari esa keng min-

taqaning turli shaharlaridan kelgan yoshlar bo'lgan.

M irzo Ulug'bek 1417-yilda Buxoroda qurdirgan madrasa

peshtoqida "Bilimga intilish har bir muslima va muslimning

burchidir", deb yozib qo'yilgan ligi purma'no kasb etadi. Yoki,

XVII — X IX asrlardagi Hafiza Maryam, Jahon otin Uvaysiy, Dilshod

Barno, Anbar otin kabi otinoyilam ing ta'lim-tarbiya bobidagi

saxovatli ishlarini eslaylik. X IX asming birinchi yarmida Umar-

xon va Nodirabegimlar tashabbusi bilan Qo'qonda o'ziga xos

ilm iy -m a d a n iy muhit v u ju d g a k e lg a n lig i ham ibratlidir.

O 'lk am izd a gi beminnat jad id ch ilik harakatining mazmuni,

awalo, ma'rifatparvarlik, diniy bilimlarni dunyoviy ilmlar bilan

uyg'un holda o'rganishga da'vat edi. Yuqorida zikr etilgan va

shu kabi boshqa xislatlar o'zbeklar qonida, dilida, iymonida

mustahkam o'mashgan. Shu bilan birga bunday fazilatlar ja

hon xalqlari qadriyatlariga zid emas, balki k o 'p jihatdan

uyg'undir. Demak, biz azaldan ma'rifatga talpinuvchi xalqmiz.

Mintaqamizda uzoq asrlar davomida shakllangan ko'p tillilik

madaniyatimizning muhim xususiyatlaridan biridir. O'rta asrlarda

ming-minglab ziyolilar turkiy, forsiy va arab tillarini yaxshi bilgan-

lar. Shu bilan birga donishmandlarimiz boshqa tillardan ham

xabardor bo'lganlar. Masalan, Abu Rayhon Beruniy Evklidning

"Negizlar"i va Ptolemeyning "Almagest" asarlarini, o'zi yaratgan

"Usturlobiya" kitobini arabchadan qadimgi hind tili — sanskritga

www.ziyouz.com kutubxonasi

tarjima qilganligi tarixdan ma'lum. Abu Nasr Forobiy o'ndan ortiq

tillami bilgan, u Bag'dodda yunon faylasuflari asarlari bo'yicha

bo'lgan bahslarda bir necha tilda erkin so'zlashgan.

Fransuz, ingliz, rus, arab, fors, urdu va boshqa o'ndan ortiq

tillami yaxshi bilgan o'zbek shoiri Is'hoqxon Ibrat vatandoshlarini

g'arb-u sharq tillarini o'rganishga da’vat etar ekan, u 1901 -yili

Namanganda olti tilli lug'at chop ettirdi. Shoir 1912-yQi mavjud

yozuvlar — lotin, yunon, arab, hind, xitoy va kirill yozuvlarining

paydo bo'lishi xususida asar yozadi. Maqsad — yoshlami bilimga

da’vat etish bo'lgan. Said Alouddinxo'ja 1909-yili she'riy shaklda

o'zbek, arab, tojik tillarida 8470 so'zli lug'at chop ettiradi.

Mashhur jadid M. Behbudiy 1913-yili "O yna" jurnali sahi-

falarida yurtdoshlarimizni arab, rus, fransuz va boshqa tillami

bilishga chaqirdi. A. Cho'lpon 1934-yili ingliz dramaturgi Uilyam

Shekspirning "Hamlet" asarini o'zbek tiliga tarjima qildi.

Donishmandlarimiz fikricha, til bilmoq taraqqiyot omilidir.

Yurtimiz mustaqillikka erishgach Sharq va G'arb mamlakatlari

tillarini o ’rganishga keng imkoniyatlar yaratildi. Toshkentda

Jahon tillari universiteti, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya

universiteti, Sharqshunoslik instituti ochildi. Andijon chet tillari

institutiga o'xshash Samarqandda ham shunday oliy o'qu v yurti

tashkil etildi. O'zbekistonning 8 boshqa universitetlarida xorijiy

til va adabiyot o'rgatuvchi yangi fakultet va maxsus bo'limlar

ochildi. Bundan tashqari barcha boshqa o 'q u v dargohlarida

ham chet tillar erkin o'rganilmoqda. Vatanimizda turli tillami

o 'r g a n is h uchun a v v a lla r i b u n c h a lik k e n g im k o n iy a t

y a ra tilm a ga n edi. E n d ilik d a O 'z b e k is to n y u zd a n o rtiq

mamlakatlar bilan muloqotda, ular tajribasi bilan tanishmoqda,

iqtisodiy va madaniy aloqalami rivojlantirmoqda. Bu jarayonda

xalqimizning boshqa tillami bilishi tabiiyki q o 'l kelmoqda.

K eyin gi yillarda yoshlarimizda ingliz, arab, nemis, fransuz,

xitoy, yapon, hindu, koreys, fors, turk, ispan tillariga qiziqish

o'sib bormoqda. M ingdan ortiq y igit-q izla rim izg a "Um id",

"Iste'dod" jamg'armalarining grantlari nasib etib, ular bir qancha

yirik mamlakatlarda tahsil olmoqdalar.

Atroflicha yoritilgan tariximizdan ma'lumki, butun o'rta

asr davrida o'tgan davlat arboblarining mutlaq ko'pchiligi ilm-

fan homiysi, o'zida o ’qishga, mutolaa qilishga doimo ehtiyoj

sezuvchi, tarixdan, adabiyotdan, san’atdan yaxshi xabardor,

musiqani tushungan, she'riyatni qadriga yetgan, shaxmat sir-

www.ziyouz.com kutubxonasi

larini bilgan, xullas dunyoqarashi keng va teran mulohazakor

insonlar bo'lgan. Bunday holat o'tmishimizning o'ziga xos muhim

belgilaridan biridir. Aniq faktlarga murojaat qilaylik. 849-yili

Farg'onada tavallud topgan Ismoil Somoniy o'sha davr tarix-

chisi Narshaxiy iborasi bilan aytganda, "aqlli, adolatli, shafqat-

li, fikr va tadbir egasi bo'lgan." Saroyda yirik kutubxona

tashkil etilgan bo'lib, undan ko'p ziyolilar samarali foydalan-

ganlar. Yoki, Xorazm hukmdori Abul Abbos ibn M a ’mun o ‘z

vaziri Abulxusayn bilan birga ilm-fan markazi "Doml-hikm at"

—

Xorazm akademiyasini tashkil qilgan. X —X II asrlarda

madaniyatning qadriga yetgan kishilar ko'paydi. Xususan, devon

boshliqlari (vazirlar) va hokimlaming ko'pchiligi 2 — 3 tilni mu-

kammal bilgan farosatli kishilar bo'lgan.

Muhammad Otsiz o'z donoligi tufayli o'ttiz yil davomida

Xorazmshohlar davlatiga asos soldi. Undan keyin taxtga o'tirgan

Alovuddin Takash o'ttiz bir yil hukmron bo'lib, saltanatni yanada

mustahkamladi, uning faoliyatidan aholi mamnun edi. M o'g'ullar

istibdodi tufayli vayron bo'lgan yurtimiz Temur va temuriylar

davrida qayta tiklandi, iqtisod, madaniyat, ilm-fan sohalarida

yangi marralarga erishdi.

Hayratlanarlisi shuki, davlat arbobidek sertashvish lavozim-

ni bajargan holda bir qancha hukmdorlar yirik ilm iy ish olib

borganlar va fanda o'zlarining mustaqil fikrlarini bayon etgan-

lar. Davlat arboblari U lug'bek, N avoiy, Bobur ilm — bu

dunyodagi hayotni tartibga soluvchi omildir, deb hisoblaganlar.

Q irq yil Movarounnahrda shoh bo'lgan M irzo Ulug'bek

ayni paytda yangi madrasalar barpo etdi, mashhur Samarqand

rasadxonasini qurdirdi, unda ilmiy ish olib borgan bir guruh

yetuk olimlarga rahnamolik qildi. 1018 yulduz joylashuvi jad-

valini aniq belgiladi. Uning fandagi jasoratini X V —X VI asr-

lardayoq Avstriya, Italiya, Gollandiya, Angliya, Polsha olimlari

yuksak baholagan edilar. Bu jadval shu qadar aniq yaratilgan-

ki, undan bugun ham ma'rifatli dunyo bahramand bo'lmoqda.

"Bobumoma" o'ttizga yaqin fan sohalari bo'yicha aniq ilmiy

ma'lumot beruvchi manba hisoblanadi. Shu boisdan ham kitob

o ’sha paytlardayoq o'zbekchadan forscha, so'ng boshqa tillarga

tarjima qilindi. Bobur asari Angliyada besh marta, Germaniya

va Rossiyada to'rt marta, Fransiyada olti marta chop etildi.

Shuningdek, bu nodir asar Gollandiyada, Ispaniyada, Turkiya,

Yaponiyada va boshqa yurtlarda kitob bo'lib chiqqan.

www.ziyouz.com kutubxonasi

X V II asr o'rtalarida yigirma yil Xiva xoni bo'lgan Abulg'oziy

saltanatni mustahkamlash bilan birga o'zi tabib va tarixchi si-

fatida mashhur bo'lgan. Xususan, u "Insonga foydali narsalar"

kitobining uch qismi dori-darmonlar tayyorlash, ulaming xususi-

yatlari haqida va yakuniy to'rtinchi qismida jahon tibbiyotida

mashhur bo'lgan zotlar fikrini bayon etgan. Xon tarixchi sifatida

turkiy xalqlar shajarasi haqida ikki yirik asar yaratgan. Ularda

O'rta Osiyo o'tmishiga oid qimmatli ma’lumotlar mavjud. Bu

asarlar 1726-yili fransuz va nemis tillarida, 1770-yili rus tilida,

1780-yili in g liz tilida chop etildi. K e y in g i yillard a ham

Abulg'oziyxon asarlari qayta-qayta nashr etilgan.

Muhammad Shayboniyxon yirik davlat arbobi, ma’rifatparvar

hukmdor bo'lgan. U harbiy yurishlarida ham o'zi bilan maxsus

aravalarda sayyor kutubxonasini olib yurgan. U bir necha tilni

mukammal bilgan, arzigulik shoir va yaxshigina tarjimon ham

bo'lgan. Mamlakatda majburiy ikki yillik o'quv tizimini joriy

etadi, o'qish jarayonidagi barcha xarajatlarni O 'rta Osiyo

tarixida ilk bor davlat zimmasiga o'tkazadi, qisqa muddat

ichida ko'plab madrasa qurdiradi.

Shayboniyxonning jiyani Ubaydulloxon k en g ko'lam da

chuqur ilm egasi sifatida tanilgan. U turk, fors, arab poye-

ziyasini yaxshi bilar, xattotlik va musiqa bilan ham shug'ullanar

edi. Ayni paytda u talabchan xoqon bo'lib, asosan shariat

qonunlariga tayangan.

Buxoro amiri Subxonqulixon ham saltanat ishlarini yaxshi

bilgan. Shu bilan birga u fan, madaniyat, san'at va me'morchilik

rivojiga alohida e'tibor bergan. Uning nodir kutubxonasi bo'lgan.

Xon "Subhoniy tibbiyoti bo'yicha davolash" asarini yozgan.

1697—yili Buxoroda maxsus tibbiyot bilim yurti binosini qurdira

di va uning samarali ish olib borishiga erishadi (uning qoshida

shifoxona, dorixona va boshqa yordamchi xonalar, tibbiyotga

oid asbob-uskunalar mavjud edi). Bilim yurtining barcha xara-

jatlari vaqfnom ada ko'rsatilgan m ablag' hisobiga bo'lgan.

Xonning o'zi ham madrasa talabalariga tez-tez m a'mzalar o'qib

turgan. Xon, shuningdek, "ilmi-nujum" ga qiziqib “ Baxtli soatni

aniqlashda oy manzillarining mohiyati” nomli kitob yozgan. Va

nihoyat, Subxonqulixon "Nishoniy" taxallusi bilan dumstgina

she'rlar bitgan. Keltirilgan misollardan ayonki tariximizda har

jihatdan xabardor, ilmli rahnamolar ko'p bo'lgan.

Yaqinda Moskvada Konstantin Rijov rahbarligida bir guruh

www.ziyouz.com kutubxonasi

tadqiqodchilar jahonning barcha monarxlari (yakka hokimlari)

xususida qisqa bo'lsada ma'lumot to'plab, bir necha jildlik asar

nashr qildilar. Xususan, 2004-yili "Veche" nashriyotida chop

etilgan " X V —X X asrlarda o'tgan sharqning musulmon sulola-

lari" jildiga e'tibor beraylik. Bu qiziqarli to'plamda tilga olin-

gan va mavzuimizga oid joylaridan bir necha misol keltirishni

lozim ko'rdik.

Buxoro hukmdori bo'lgan Abdullaxon (XVI asming ikkinchi

yarmi) qattiqqo'l siyosatchi, harbiy sohaning sirlarini bilib, mam-

lakat hududini kengaytirgan shaxs. U deyarli qirq yil davo

mida bunyodkorlik ishlarini olib borgan. Uning tashabbusi

bilan ko'plab masjid, madrasa, xonaqoh, rabotlar, ko'prik, suv

omborlari, to'g'onlar qurilgan. Mamlakatda hunarmandchilik,

ziroatchilik rivoj topgan. A y n i paytda xon ma'rifatparvar

bo'lgan, olim, shoirlar bilan ko'plab suhbatlar olib borib, o'zida

ma'naviy qoniqish hosil qilgan.

Hukmdorlar o'z fe'l-atvori, xarakteri bilan ko'pincha biri

ikkinchisiga o'xshamagan. Buxoro amiri Shohmurod nihoyatda

kamsuqum, soddadil bo'lgan. U kamtarligi bilan ko'pchilikni

hayratga solgan. Amir hech kimdan sovg'a olmagan, birovning

topganiga ta'magir bo'lmagan. U dunyo farog'atlaridan kechib,

fuqarolar ahvolini yaxshilashga, hunarmandchilikka, obodon-

chilikka, kishilarga turli qulayliklar yaratishga astoydil intilgan.

Uning fikricha, boshqarmoq — hukmdorlik qilish emas, balki

hayot oldidagi majburiyatlami bajarmoqlikdir. Ayni paytda adolat

muammosi bilan qiziqib "Hikmatlar manbai" asarini ixlos bilan

yozgan.

X iva xoni Muhammad Rahim arbob sifatida parchalanib

ketgan xonlikni tikladi, mamlakatda tartib o ’rnatdi. U soliq

tizim ini takomillashtirdi, bojxona tashkil qildi, pul zarb etishni

qattiq nazoratga oldi. U saltanatda o liy kengash ta ’sis etdi,

davlat xizm atida b o'lg a n la rn in g o 'zb o sh im c h a ligig a chek

qo'yd i.

K. Rijkov to'plamida mintaqamizning bir qancha boshqa

hu km dorlari haqida, xususan, Im om qulixon, Shohruxbiy,

N orbo'tabek va boshqa arboblar xususida ham ma'lumotiar

mavjud va ularni kitobxon xolis qabul qiladi, degan umid-

damiz.

К о 'rib turibmizki, tariximizda siyosiy arboblar qiyofasi turli

cha bo'lgan va ular imkon boricha o'z burchlarini bajarishga

www.ziyouz.com kutubxonasi

intilganlar. K o 'p Sharq-u G'arb mamlakatlarida yurt rivoji,

taraqqiyoti k o'p jihatdan davlat arbobi shaxsiga, uning fazilat-

lariga bog'liq, degan mulohaza ustun turadi. Bu degani turli

davx hukmdorlarini maqtab ko'kka ko'tarish y ok i qoralash

emas, albatta. Buni ziyrak o'quvchilarimiz yaxshi his qilsalar

kerak.

Inson tarixning shonli va fojiali sahifalarini o'rganar ekan,

odatda u o'tmishdagi ijobiy ishlarga ko'proq e'tibor beradi,

yuksalish omillarini o'rganishga harakat qiladi, tanazzulga yuz

tutish sabablarini tahlil etadi va baholi qudrat xulosalar chiqaradi.

Kundalik hayotda ham, har bir elat, millat, xalq o ’z farzand-

larining kamchiliklarini emas, balki fazilatlarini o'zida jamlaydi

va el-yurtga, dunyoga namoyon qilishga intiladi. Bu yaxshi

udum to'g'risida teranroq o'ylab ko'rish zarurati bo'lsa kerak.

Chunki besh q o 'l barobar emas.

Kamchiliksiz kishi bo'lmasa kerak. Qandaydir qusur, ayb u

yoki bu darajada barchamizda mavjud. Zero, har bir insonning

o'ziga yarasha afzalliklari ham, nuqsonlari ham bor. Shu nuqtayi

nazardan masalaga qarasak tariximizdagi yirik amaldorlaming

talaygina qismi ziddiyatli bo'lganligini bilamiz. Ayni paytda

ular jamiyat taraqqiyotiga sezilarli hissa qo'shganlar. Bunday

holatda shaxsning xato-kamchiliklari qanday sharoitda yuz ber-

ganligi, bu nuqsonlar tasodifan, beixtiyor bo'lganmi, yoki atayin,

qasddan qilinganmi, degan jumboq javobsiz qolmasligi kerak.

Mamlakatimizni mo'g'ullar asoratiga tushishida o'ziga ortiqcha

bino qo'yib, o'zgalarni mensimay, qaysarlik, o'jarlik qilgan

Muhammad Xorazmshohning qiliqlari ham sabab bo'lgan bo'lsa

kerak. O'tror voqeasini eslaylik, axir.

M o z iy guvohlik beradiki, am aldorlar orasida vazifasini

suiite'mol qilganlar, aysh-u ishratga berilib yurt farovonligini

unutganlar ham bo'lgan. Ayrim hollarda hokimiyat uchun kurash

murosasiz kechgan, vorislik qoidalari ko'pincha buzilgan. Taxt-

ga d a 'v o g a rla r o'rtasidagi nizo, qon to'k ish la r bilan hal

bo'lganligi, sulolaviy kurashlar shafqatsizlik bilan olib borilgan-

lig i ham tariximizda uchraydi. Bunday qabohatlar, manfur

voqealar natijasida mamlakatda siyosiy barqarorlik yo'qolgan.

Bularning kelib chiqishida, odatda, laganbardor-xushom ad-

go'ylar, shaxsiy xusumatga borganlar, amalparastlar, fitnachilar

salbiy rol o'ynaganligini unutmaylik.

Nafaqat o 'zga yurtlarda, balki o 'z o'lkam izda ham amal

www.ziyouz.com kutubxonasi

talashib o 'g 'il otaga, ota farzandiga qasd qilib qon to'kishdek

dahshatlar ham, afsuski, bo'lib o'tgan ekan.

Uzoq davrlar mobaynida Turon , Movarounnahr, Turkiston

deb atalgan yaxlit makon X V I —XVIII asrlarda katta yer, mulk

egalarining o'zaro kurashi, amaldorlaming xudbinligi oqibatida

uch xonliklarga bo'linib ketdi. Mintaqamizda siyosiy parokan-

dalik, hokimiyat uchun kurash, sulolalararo nizo va besamar

urushlar yuz berdi. O'lkamiz umuminsoniy taraqqiyot yo'lidan

uzoqlashdi, xalqaro nufuzi pasaydi. Bunday achinarli vaziyat

hududimizga yangi begonalam ing — Rossiya imperiyasining

bostirib kelishiga imkon berdi.

Darvoqe, qadim gi asrlarda ham yurtimizga kelgan turli

bosqinchilar (ahmoniylar, yunonlar, arablar, m o'g'ullar va b.)

qo'lining k o'p hollarda ustun kelishiga o'sha davrlarda mavjud

bo'lgan noahillik, tarqoqlik sabab edi. Bunday noxush holatlar,

odatda, amaldorlaming shaxsiy manfaatlari, ularning xudbin-

ligidan kelib chiqar edi. Holbuki, O'rta Osiyo xalqlari bir

zaminning fuqarolari, ulaming dini, madaniyati bir, tarixi o'zaro

chambarchas bog'langan. Demak, tariximizning yana bir muhim

sabog'i mintaqa ahlining hamjihatligi, amaldorlaming ginaxon

bo'lmasligi, kek saqlamasligidadir.

10.

Jafokash o'zbek xalqining bag'ri kengligi, tantiligi va

sabr-toqatliligi mustabid sho'rolar davrida ham o'zgarmadi,

saqlanib qoldi. Sovetlaming qatag'onlik siyosati davrlarida ham

xalqimiz hurriyatga, mustaqillikka erishish niyatidan umidvor

bo'lgan. O'zbekistonda faqat 1937 — 1953-yillarda deyarli 100

ming kishi quvg'inda bo'ldi, surgun qilindi, qamaldi. 13 ming

fidoiy yurtdoshlarimiz sho'rolar tomonidan qatl etildi. Ular shahid

ketdilar, kafansiz ko'mildilar. Shunga qaramasdan ota-bobola-

rimiz odamiylik, insoniylik fazilatlarini yo'qotganlari yo'q.

Ikkinchi jahon umshining ayanchli yillarida nochor qolgan

Ukraina, Belomssiya va Rossiyaning g'arbiy hududlaridagi bir

millionga yaqin kishilar O'zbekistonda boshpana topdi. Kel-

tirilgan ikki yuz ming yetim va g'arib bolalami xalqimiz o'z

bag'riga bosdi va m uiuwat ko'rsatdi. G'afur G'ulomning "Sen

yetim emassan", "M en yahudiyman" asarlarini eslaylik. O'sha

paytlarda siyosiy qatag'onga uchragan V olga b o'yi, Orim,

Kavkaz, U zoq Sharq hududlarida istiqomat qilayotgan bir necha

yuz ming qrim tatarlari, mesxeti turklari, chechenlar, ingush-

lar, kurdlar, nemislar, koreyslar va boshqa majburan ko'chib

www.ziyouz.com kutubxonasi

keltirilganlar (siyosiy adabiyotda ulami "deportatsiya etilgan-

lar" deyiladi) ham diyorimizda boshpana topdi. Ularga o'zbeklar

himmat ko'rsatdi, hamdard bo'ldi. Bu darbadarlar xalqim iz-

ning yuksak insonparvarlik fazilatlarini, samimiyligini amalda,

kundalik hayotda ko'rdilar va tan berdilar. Urush yillarida

O'zbekistonda yashagan mashhur Anna Axmatova: "M en ilk

bor rahmdillik, mehribonlik mohiyatini Toshkentda anglagan-

raan", deb yozgan edi.

Toshkentda o ‘n yildan ko'proq yashab ketgan (u hozir

Germaniyada istiqomat qiladi) professor L. Levitin o'zining

Moskvada chop etilgan "O'zbekiston tarixiy burilish pallasida"

kitobida ta'kidlaganidek, o'zbeklar milliy tabiatining eng muhim

qirrasi bu jamoaviylik, ya'ni jamoaga xoslik belgisidir. Bu xislat

ijtim oiy hayotning barcha pog'onalari va hamma sohalarida

namoyon bo'ladi. Maishiy turmush va ishlab chiqarishda, iqti-

sodiyot va siyosatda odamlar o'zaro ko'z ilg'amas norasmiy

rishtalar bilan chambarchas bog'langanlar. Ijtimoiy hamjihatlik

va jam oaga uyushib mehnat qilishning bir shakli bo'lm ish

hashar aynan o'zbeklarda paydo b o'lga n va rivojlangan.

O'tmishda, yuz, ikki yuz, besh yuz yil aw a l bo'lganidek, hozir

ham odamlaming birgalikda uylar, yo'llar qurilishi, ariq va

zovuxlar qazishi hashar deyiladi.

O 'zbek hech qachon o 'z qo'shnisini kulfatda yolg'izlatib

qo'ymaydi. O'zbeklar yordam so'rab kelgan biron zotni kulfat

da qoldirmaydi. Ulaming insoniy tabiati ana shunday.

Ko'pchilik o'zbeklarga xos xususiyat — shaxsan o'zlari uchun

yashash va hayotda muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlarini

g'ayrat bilan izlashdir. Ular amaliy ishni yaxshi ko'radilar,

tomoshabinlikni emas, balki faol hayot kechirishni afzal biladi-

lar, ular intizomlilik, ko'zlagan ishini muvaffaqiyatli yakunlash

umidida uncha-muncha nochorlikka bardosh beradilar, deb

ta'kidlaydi L. Levitin o'z asarida. O'zbekiston xalqi ruhiyatini

e'tibor bilan kuzatib borgan bu olimning fikrlari samimiy, chin

yurakdan chiqqan, deb o'ylayman. O'zbekistonda bag'rikenglik,

tinchlik barqarorlikning om ili ekanligi 2007-y il 13-martida

o'tkazilgan xorijiy mamlakatlaming Toshkentdagi diplomatiya

vakolatxonalari hamda xalqaro tashkilotlar vakolatxonalari rah-

barlari o'tkazgan "Davra suhbati"da ham ta'kidlanadi.

Prezidentimiz Islom Karimov iborasi bilan aytganda, "Biz-

ning xalqimiz o'zining voqealarga boy ko'p ming yillik tarixi

www.ziyouz.com kutubxonasi

davomida ko'p narsalami boshidan kechirdi. Madaniyat, ilm-

fan, o'z davlatchiligi yutuqlari nashidasini surdi, o'zaro nizolar,

begonalar asorati alamini tortdi, eng yaxshi o'g'il-qizlaridan

judo bo'ldi. Lekin tarixning o'yini ham, omonsiz jan g-u jadallar

ham, tabiiy ofatlar va ochlik ham xalqimizni insoniylik tabiat-

iga d og' tushira olmadi. O 'zbek oilasida bugungi kunda yax-

shilik va yorug'lik, bolalarga mehr, kattalarga hurmat, yaqin-

larga va boshqalaming qayg'usiga hamdardlik mujassamlash-

gandir".

11.

Jahon tarixidan bilamizki, o'tgan asr o'rtalarida davlat -

lar o'rtasida maorif, fan, madaniyat va kommunikatsiyalar so-

hasida hamkorlikni rivojlantirish yo'li bilan tinchlikka va xalqaro

xavfsizlikka ko'maklashish maqsadida Birlashgan M illatlar

Tashkiloti qoshida maxsus uyushma tuzilgan edi va bu tashki-

lotning qisqartirilgan rasmiy nomi YUNESKO deb atalgan edi.

Bu dargoh jahonning ko'p yurtlarida savobli ishlar olib bora-

yotganini о 'quvchilarimiz biladi. Xususan, 1995-yil noyabrida

YUNESKO ning Bosh konferensiyasi "Tolerantlik tamoyillari-

ning b a y o n o ti"n i qabul qilga n edi. Bu xalqaro hujjatda

O'zbekistondagi bag'rikenglik qadriyatlari ham inobatga olin-

gan. O'tmishimizdagi ibratli ishlar, ayniqsa ilm-fan, madaniyat,

san’at sohalaridagi yutuqlami YUNESKO o'rgandi va xalqaro

miqyosda targ'ib eta boshladi. Masalan, bu tashkilot rahnamo-

ligida 6 jild li «M arkaziy Osiyo sivilizatsiyasi tarixi» yaratilmoq-

da. Uni tayyorlashda mamlakatimiz olimlari ham faol qatnash-

moqdalar. Asam ing dastlabki 4 jildi nashrdan chiqdi. YUNESKO

Buyuk Ipak yo'lining o'tmishda xalqaro madaniy va iqtisodiy

rivojlanishdagi ahamiyatini e'tiborga olib «Ipak y o 'li — muloqot

y o 'li» dasturini e'lon qildi. Bu dastur bo'yicha mintaqamizda

bir nechta ilmiy ekspeditsiyalar tashkil qilindi.

YU N E SKO da'vati bilan va uning doirasida Abu Rayhon

Beruniy (1973-y.), Abu A li Ibn Sino (1980-y.) tavalludlarining

ming y illig i tantanali ravishda o'tkazildi. 1983-yili Muhammad

al-Xorazmiyning, 1998-yili Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi,

1994-yili Mirzo Ulug'bekning 600 yillik yubileylari keng nis-

honlandi. 1996-yili Am ir Temur yili bo'lib, YU NESKO ning

bosh qarorgohi Parijda «Temuriylar davrida fan, madaniyat va

maorifning gullab-yashnashi» mavzuida ilm iy konfexensiya va

maxsus ko'rgazma tashkil etildi. Bu nufuzli dargoh tashabbusi

bilan Imom al-Buxoriy va At-Term iziy yubileylari, shuningdek,

www.ziyouz.com kutubxonasi

«A vesto » kitobining 2700 yilligi, «Alpom ish» xalq dostonining

ming yilligi nishonlandi.

YU NE SKO rahnamoligida Samarqandda «Sharq taronalari»

xalqaro musiqa festivali, Surxondaryoning Boysunida folklor

festivali o'tkazilib kelinmoqda. Bu yerdagi «Shalola» va «Shiru-

shakar» folklor-etnografik ansambllari 2000-yili YUNESKOning

Umumjahon nomoddiy yodgorliklar ro'yxatiga kiritildi. Xorazm-

da ming yil muqaddam tashkil topgan Ma'mun akademiya-

sining yubileyi ham shu nufuzli tashkilot hom iyligida keng

ko'lamda o'tdi.

Ta'kidlash joizki, YUNESKO O'zbekistonning Kadrlar tay-

yorlash m illiy dasturini amalga oshirilishida ham bevosita yor-

dam ko'rsatmoqda. Xususan, bir qator oliy o'qu v yurtlarida

maxsus kafedralar, shuningdek, YUNESKO maktablari tashkil

etilgan.

Bu xalqaro tashkilot da’vati bilan keyingi 40 yil ichida

qadimiy yurtimizning mashhur shaharlari yubileylari o'tkazildi.

Bu tantanalar o'lkam izning qadim iyligi, sivilizatsiya paydo

bo'lgan markazlardan biri ekanligiga ishonchli dalildir. Yana

shuni ta'kidlash joizki, O 'zbekiston rahbariyati Y U N E S K O

tashabbuslariga ijobiy qarab, uning faoliyatini keng ko'lamda

qo'llab kelmoqda. Ayni paytda YUNESKO rahbariyati mam-

lakatimiz o'tmishiga, uning donishlariga, xalqiga ehtirom bilan

qarab kelmoqda.

Zero, tarix — bu faqat sanalar, hodisalar emas, u awalo, o'z

faoliyati bilan insoniyat xotirasida o'chmas iz qoldirgan ajdod-

lar haqidagi fandir, desak to 'g 'ri bo'ladi.

Umumiy xulosa shundan iboratki, xalqimiz tarixi, osor-u

obidalari, ma'naviy boyligi, yuksak ruhiy qiyofasi bizda mam-

nuniyat hissini uyg'otadi, g'um r bag'ishlaydi. Lekin g'uruming

o 'zi bilan uzoqqa borib bo'lmaydi. A w a lo bunday tuyg'u man-

manlikka, kibrga, boshqalami mensimaslikka olib bormasligi

lozim. Vatan tarixi bizga ajdodlarimiz yaratgan, asrlar davo

m ida peshlangan fazilatlarn in g q a d riga y etish ga , ularni

e'zozlashga, yanada takomillashtirishga, shunday yuksak xislat-

larga doimo munosib bo'lishga chaqiradi. Buning uchun astoy-

dil ter to'kmoq, xalqimiz merosidan ibratli xulosalar chiqarmoq

va tegishli saboqlar olmoq zarurligidan dalolat beradi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Demak, xalqimizning qadimiy va boy tarixi m illiy istiqlol

mafkurasi mazmunini belgilaydigan asoslardan biridir. Tarix —

bu buyuk murabbiy, insonga ibratli xulosalar beradi, achchiq

saboqlami anglashga undaydi, kelajakka komil ishonch bilan

qarashga da'vat etadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Download 2,91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7