Veterinariya m I k r o b I o L o g I y asi

Bakteriyalar
– shakli, o‘lchami va ba‘zi biologik xususiyatlari bilan farq qiladigan 
bir hujayrali mikroorganizmlar bo‘lib, sharsimon (kokklar), tayoqchasimon (bakteriya, 
basilla va klostridiylar), burama (vibrion, spirillalar, spiroxetlar) shaklli bo‘ladi. 
Bakteriya hujayrasi qobiq, sitoplazma va o‘zak apparatidan iborat.
Sitoplazma- murakkab kolloidsimon sistema bo‘lib, suv, oqsil, uglevod, yog‘, 
nuklein kislortalari, har xil organik va anorganik moddalardan tuzilgan. Sitoplazmada 
hujayraning modda almashinuvi (metobolizm) boradi. Ya‘ni uning oziqlanishi va nafas 
olishi, oqsil va boshqa organik moddalar- uglevodlar, lipidlar, kislotalarning 
sintezlanishi, toksin va fermentlar hosil qiluvchi turli xil fermentativ jarayonlar kechadi. 
O‘zak (nukleoid)- o‘zak vakuolasiga joylashgan bitta xromosomaga tegishli DNK 
molekulasidan tashkil topgan. Unda membrana, ya‘ni uni sitoplazmadan ajratib turuvchi 
po‘stloqlari yo‘q. O‘zak apparati bakteriya hujayrasidagi modda almashinuvida ishtirok 
etib, uning biologik xususiyatlarini – patogenlik, o‘zgaruvchanlik va h.k naslga 
o‘tkazish vazifasini bajaradi. 
Qobiq – bakteriya hujayrasini o‘rab turuvchi yupqa pardadan iborat. 
Bakteriyalarning qobig‘i 2-3 qavatdan iborat bo‘lib, sitoplazmatik membrana, hujayra 

---

10 
devori, ayrim hollarda uchinchi tashqi qavat- kapsuladan tuzilgan. Bakteriyaning
hujayra devori uch qatlamdan – tashqi lipoproteid, o‘rta- lipopolisaxarid va ichki
mukopolimerlardan tuzilgan regid qatlamlardan iborat. Hujayra devori yo‘q 
bakteriyalar protoplastlar deyiladi (mikoplazmalar, L - shakldagi bakteriyalar). 
Spora va spora hosil qilish
– spora yumaloq yoki oval shakldagi 1-2 mkm x 0,1 
mkm uzunlikdagi hosiladir. Spora hosil qilish ma‘lum turlarning saqlanib qolishi uchun 
evolyusion kurash jarayoni natijasida paydo bo‘lgan xususiyat. Bakteriya spora hosil 
qilishda ko‘p suv yo‘qotib (45-55 %) sitoplazmasi quyuqlashadi va yangi , chidamli, 
ikki kavatli parda hosil qilib o‘raladi; ichki qavat – intina, tashqisi – ekzina deyiladi. 
Kapsula
- bakteriya tanasini o‘rab turuvchi alohida shilimshiq g‘ilof, hujayra devorini 
shilimshiqlaydi. Kapsula moddasi tarkibiga polisaxaridlar, glyukoproteidlar yoki
polipeptidlar, proteinlar kiradi. Kapsula himoya vositasi hisoblanib, bakteriyalarni 
fagositoz va antitelolar ta‘siridan himoya qiladi. 
Xivchinlar
– Bakteriyaning ko‘pgina turlari mustaqil va hujayraning 
ektoplazmasidan hosil bo‘lgan xivchinlar yordamida harakat qiladi. Bakteriyalar 
xivchinlarning soniga va joylashishiga ko‘ra 4 guruhga bo‘linadi: 1. Monotrix - bir 
xivchinli bakteriya. 2. Lofotrix – tanasining bir uchida bir to‘p xivchinlari bor 
bakteriya. 3. Amfotrix- tanasining ikki qarama- qarshi uchida bir to‘pdan xivchini bor 
bakteriya. 4. Peritrix- tanasining hamma tomonida xivchinlari bor bakteriya.