B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

 
 
 

---

89 
8.2 Davlat iqtisodiy siyosatining usullari va vositalari 
Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish davlatning iqtisodiyotga ta'sir etish 
mexanizmini tashkil etuvchi chora-tadbirlar, vositalar majmuasidan foydalanishni 
nazarda tutadi. Iqtisodiy siyosat usullarining tasnifi: 
1. To'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilish choralari. Bu usullar xo'jalik yurituvchi sub'ekt-
larning mustaqil ravishda emas, balki davlat ko'rsatmalariga ko'ra qaror qabul 
qilishini nazarda tutadi. Misollar: soliq qonuni, amortizatsiya to'lovlari sohasidagi 
qoidalar, davlat investitsiyalari uchun byudjet tartiblari. 
2. Bilvosita ta'sir choralari. Bu usullarning mohiyati shundan iboratki, davlat 
xo‗jalik yurituvchi subyektlar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bevosita 
ta‘sir ko‗rsatmaydi. U faqat iqtisodiy sub'ektlarning iqtisodiy siyosat maqsadlariga 
mos keladigan iqtisodiy qarorlarni mustaqil tanlashi uchun sharoit yaratadi. 
Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish usullarining tashkiliy va institutsional 
mezonlarga asoslangan yana bir tasnifi mavjud. Ushbu yondashuv bilan 
quyidagilar mavjud: ma'muriy, iqtisodiy va institutsional usullar. 
Ma'muriy choralar. Tartibga solish harakatining ma'muriy chora-tadbirlari 
majmuasi infratuzilma tomonidan ta'minlanadi. Asosiy funktsiya ma'muriy 
choralar jamiyatda atrof-muhit qonuniga asoslangan barqarorlikni ta'minlash: mulk 
huquqini saqlash, raqobat muhitini himoya qilish, erkin tanlash va iqtisodiy 
qarorlar qabul qilish imkoniyatlarini ta'minlash. Ma'muriy choralar, o'z navbatida, 
taqiqlash, ruxsat berish, majburlash choralariga bo'linadi. 
Iqtisodiy chora-tadbirlar. Iqtisodiy chora-tadbirlarga davlatning iqtisodiy 
dastaklari yordamida majburlash choralaridan farqli ravishda ta'sir ko'rsatadigan 
harakatlari kiradi. bozor munosabatlari... Ushbu chora-tadbirlar yalpi talabga ta'sir 
qilishning turli usullarini anglatadi, umumiy ta'minot, kapitalning markazlashuv 
darajasi, iqtisodiyotning ijtimoiy va tarkibiy jihatlari. Iqtisodiy choralarga 
quyidagilar kiradi: Moliyaviy siyosat, shu jumladan byudjet, fiskal siyosat; Pul va 
kredit (pul) siyosati; Iqtisodiy dasturlash va rejalashtirish; Prognozlash. 
Institutsional tuzilmalar. Institutsional chora-tadbirlar muayyan ijtimoiy 
institutlarni yaratish, saqlash va rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, 
"muassasa" ijtimoiy odatlar guruhini yaxshiroq tavsiflash uchun og'zaki belgi 
sifatida tushuniladi. Institutlarning mavjudligi jamiyatda ma'lum odamlar uchun 
odat bo'lib qolgan hukmron va barqaror fikrlash yoki xatti-harakatlarning 
mavjudligini anglatadi. ijtimoiy guruhlar yoki odamlar uchun odat. Misollar: 
"huquq instituti", "mulk instituti". 
Fiskal (fiskal) siyosat doirasida to'g'ridan-to'g'ri harakat choralari davlat 
xarajatlaridagi o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. Davlat xarajatlari, davlat sektorini 
moliyalashtirish, ijtimoiy ta'minot tizimini amalga oshirish orqali resurslar, tovarlar 
va xizmatlar bozorida xaridlar amalga oshiriladi. Davlat xarajatlari milliy 

---

90 
mahsulotning aholining barcha qatlamlari birgalikda foydalanishiga ketadigan 
ulushini ko'rsatadi. Ular YaIM dinamikasiga katta ta'sir ko'rsatadi. Fiskal siyosat 
doirasidagi iqtisodiy ta'sir choralari soliqlarni o'zgartirish siyosatini (turlari, 
stavkalari, undirish tartibi) o'z ichiga olishi kerak. 
Investitsiyalarni tartibga solish orqali davlat moliyaviy va pul mexanizm-
laridan foydalangan holda ijtimoiy takror ishlab chiqarish sur'atlari va nisbatlariga 
ta'sir qiladi. Investitsiyalar ham davlat byudjeti hisobidan amalga oshiri-
ladi, mahalliy byudjetlar tomonidan rag'batlantiriladigan xususiy investitsiyalar 
orqali ham soliq imtiyozlari. 
Pul-kredit siyosati doirasida davlat ta'sir ko'rsatadi pul massasi... Davlat 
bevosita ta'sir ko'rsatishi mumkin stavka foizi, va shunday qilib - korxonalar 
sarmoyasi va aholi iste'moli bo'yicha. Investitsiyalar va iste'mol orqali davlat 
tomonidan tartibga solish YaIM hajmi va dinamikasiga ta‘sir qiladi. Pul-kredit 
siyosati inflyatsiyaga katta ta'sir ko'rsatadi. Yo'nalishlardan biri inflyatsiyaga 
qarshi choralar tizimi bo'lib, u aholi va tashkilotlarning pulga bo'lgan talabini 
tartibga solishga qaratilganligi sababli daromadlarni tartibga solish siyosatini o'z 
ichiga olishi mumkin. 
Davlat iqtisodiy siyosatining birinchi yo'nalishining ma'nosi shundan 
iboratki, bozorda raqobatbardosh vaziyatni saqlab turish sharoitida aynan o'sha 
mahsulotlar iste'molchilar talabiga javob beradigan tarzda ishlab chiqariladi. Bir 
tomondan, iste'molchilar kerakli tovarlar va xizmatlarni sotib olishlari mumkin 
bo'ladi (bu holda ularning farovonligi oshadi). Boshqa tomondan, ushbu tovar va 
xizmatlarni manfaatdor iste'molchilarga sotish imkoniyati ushbu tovar va 
xizmatlarni ishlab chiqarish bilan shug'ullanadiganlar uchun daromad olish 
imkoniyatini yaratadi, ya'ni band aholi tovarlarni sotib olish uchun zarur bo'lgan 
daromadni olishlari mumkin. xizmatlar. 
Davlat iqtisodiy siyosatining ikkinchi yo'nalishi, asosan, bozor sharoitida 
farovonligi oshmaydigan, ishsiz (yoki nogiron) aholining daromadini shakllantirish 
va asosiy tovarlar va xizmatlar ko'rsatish bilan bog'liq. Ammo, shu bilan birga, 
davlat iqtisodiy siyosatining ikkinchi yo'nalishi butun aholining farovonligiga ta'sir 
qiladi, chunki ijtimoiy majburiyatlar yordamida davlat "bozordan tashqari" tovarlar 
ishlab chiqarishni ta'minlaydi. ta'lim, sog'liqni saqlash va boshqalar 
Iqtisodiy siyosat davlat organlari tomonidan amalga oshirilayotgan turli 
tadbirlarni 
amalga 
oshirishga 
yordam 
beradigan 
aniq 
chora-tadbirlar 
majmuidir iqtisodiy 
yechimlar makroiqtisodiyot 
darajasida. 
Amalga 
oshirish iqtisodiy siyosat davlat jamiyat uchun muhim rol o'ynaydigan muayyan 
maqsadlarga erishishga qaratilgan. Iqtisodiy siyosatning asosiy yo'nalishlari 
davlatning iqtisodiy holatiga bog'liq bu daqiqa... Ushbu iqtisodiy yo'nalishlar qaror 
qabul qilish uchun asos bo'lishi kerak. Mamlakat iqtisodiyotiga davlat ta'sirining 

---

91 
har qanday usuli bilan iqtisodiy maqsadlarga tez vaqt va eng kam xarajat bilan 
erishish istagi mavjud. 
Iqtisodiy siyosatni olib borish faqat mamlakat iqtisodiyotiga davlat ta'siri 
tizimini yaratuvchi muvofiqlashtirilgan va to'g'ri chora-tadbirlar va harakatlarni 
amalga oshirish bilan mumkin. Davlatning iqtisodiyotga ta'siri munozarali. Bu 
ta'sir bozor mexanizmiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, masalan, iqtisodiy 
nizolarni hal qilish va mulk huquqlarini himoya qilish, shuningdek, salbiy. Salbiy 
ta'sir bozor mexanizmidagi nomutanosiblik va qarama-qarshiliklarning paydo 
bo'lishida kuzatilishi mumkin. Ko'pgina davlatlar aralash iqtisodiyotni afzal 
ko'radilar, unda bozor mexanizmiga ozgina aralashuv bilan hukumatning ta'siri 
(masalan, soliq va pul-kredit siyosati, monopoliyaga qarshi choralar) mumkin. 
Odatda, ekspertlar davlat tomonidan iqtisodiy siyosat yuritish usullarini 
tasniflashning bir necha turlarini aniqlaydilar. Ushbu tasniflar ta'rifni amalga 
oshirish xususiyatlariga bog'liq. Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish usullari davlat 
iqtisodiyotiga bilvosita va to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilish choralariga bo'linadi. 
To'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilish usullari - bu hukumat ta'sir qilish usuli bo'lib, 
unda iqtisodiy qarorlar qonun chiqaruvchi yoki hukumat qarorlariga asoslanishi 
kerak. Bu usullarga soliqlar to'g'risidagi qonun, davlat byudjeti bilan bog'liq 
operatsiyalar va boshqalar kiradi. To'g'ridan-to'g'ri usullarning asosiy afzalligi - 
natijaga erishish tezligi va aniqligi. Bunday usullarning kamchiligi bozor 
mexanizmining erkin ishlashining buzilishi hisoblanadi, bu esa, natijada 
makroiqtisodiyotda proporsiyalarning buzilishiga olib kelishi mumkin. 
Bilvosita ta'sir qilish usullari davlatning iqtisodiy tizimga bevosita aralasha 
olmasligidir. Hukumatlar iqtisodiy qarorlar uchun chegaralarni belgilashi va 
iqtisodiyotga oid qarorlar iqtisodiy siyosat bilan eng mos kelishini eslatuvchi 
retseptlar yaratishi mumkin. 
Bilvosita ta'sirning asosiy afzalligi bozor mexanizmiga aralashuvning 
yo'qligi hisoblanadi, bu esa makroiqtisodiyotda mutanosibliklarning buzilishini 
keltirib chiqarmaydi. Kamchiliklarga hukumat qarorlari va siyosat natijalarini uzoq 
vaqt davomida qabul qilish va amalga oshirish kiradi. 
Davlat ta'siri usullarining muhim tasniflaridan biri tashkiliy-institutsional 
mezon bo'yicha tasniflash hisoblanadi. Tasniflashning asosiy turlariga ma'muriy, 
institutsional va iqtisodiy yo'llar davlat siyosati. 
Ma'muriy choralar huquqiy infratuzilmaga asoslanadi. Ma'muriy usullar 
barqaror huquqiy jamoat muhitini ta'minlash va qo'llab-quvvatlash, raqobat 
muhitini himoya qilish, mulkiy huquqlarni himoya qilish, erkin foydalanish 
imkoniyatini saqlashga qaratilgan. iqtisodiy tanlov va boshqalar. 
Ma'muriy choralar taqiqlovchi, ruxsat beruvchi va majburlovchi choralarga 
bo'linadi. Iqtisodiy chora-tadbirlar ma'lum dastaklar yordamida davlatning 

---

92 
iqtisodiyotga ta'sirini ifodalaydi. Bu chora-tadbirlar talab va taklifning 
shakllanishiga, byudjetni markazlashtirish darajasiga, iqtisodiy tuzilmalar va 
asoslarning shakllanishiga ta'sirini o'z ichiga oladi. Iqtisodiy chora-tadbirlarga pul-
kredit (moliyaviy) siyosat (ayniqsa, fiskal siyosat), makroiqtisodiy rejalashtirish va 
iqtisodiy prognozlar, pul-kredit siyosati (pul-kredit) kiradi.