Mavzu: Atoiyning hayoti va ijodi. Reja: XV asrning birinchi yarmi adabiyoti haqida. Atoiyning hayoti va ijodi

badanda, kafanda, bayt ul xazanda, anda, banda  so’zlarini keltiradi. Bu qofiyalar 

nihoyatda  sodda,  tabiiy,  ohangdorligi  bilan  g’azalga  o’zgacha  ruh  berib  turibdi. 

Ularning asosiy qismi ot so’z turkumi bilan ifodalangan. «Qanda» so’roq olmoshi, 

«anda»  o’rin  ravishi  va  «banda»  otlashgan  sifatdir.  Qofiyaning  xilma-xil  so’z 

turkumlari orqali ifodalanishi ham g’azalga o’ziga xos rah va ohang bag’ishlagan. 

Bu jihatdan «Наг zamon» g’azali ham diqqatga sazovor. 

Atoiy  g’azallarining  tili  sodda,  ravon,  yengil.  «Qon  bo’ldi  ko’ngil...»,  «U1 

sanamki...»,  «Ko’ngil  olding...»  kabi  g’azallari  bunga  misol  bo’la  oladi.  Atoiy 

g’azallarida inson ko’nglining nozik nuqtalari, ehtirosli kechinmalari ko’proq aks 

etgan.  Ularda  oshiq  va  ma'shuqa  orasidagi  munosabatlar,  ko’proq  ko’ngildagi 

kechinmalar badiiy ifadasini topgan. 

«Hosili umrum...» g’azali ham shu turkumga mansub bo’lib, muallif g’azalni yor 

bilan ko’rishmoq istagida ekani, ammo bu istakka erishish dushvorligini ifoda etish 

bilan boshlaydi: 

Hosili umrum tugandi hasrat-u qayg’u bila, Ro’baro’ o’lturmadim ul ko’zlari jodu 

bila. 

Oshiq  umrining  qayg’u-hasratda  o’tayotgani  keyingi  misrada  izohlangan,  ya'ni 

oshiqqa «U1 ko’zlari jodu bilan» ro’baro’ o’ltirish baxti nasib etmagan. Ammo yor 

go’zalligi nisbatsiz, uni olamdagi boshqa hodisalarga qiyoslash qiyin: 

Men nechuk tashbih etay ul yuzni oy-u kungakim, Nisbati yo’qtur tajalli yuzining 

ko’zgu bila. 

 Ana  shunday  go’zallik  sohibining  qomati  sarvga  o’xshaydi.  Mumtoz 

adabiyotimizda sarv, shamshod, sanobar daraxtlari go’zal qomatga nisbat beriladi. 

---

Shoir oshiqning ayriliq tufayli ko’zlaridan oqqan yoshni sarv oqar suvning yonida 

bo’lsa, yanada go’zalroq ko’rinadi, deb izohlaydi: 

Qomating xushdur, vale ikki ko’zimda yaxshiroq, Sarv chun xushroq ko’rinur bo’lsa 

oqar suv bila. 

Aslida  bu  band  birinchi  bayt  bilan  o’zaro  bog’liq.  Oshiq  yor  bilan  ro’para 

o’tirmaslikdan  shikoyat  qilgan  edi.  «Qomating  ikki  ko’zimda  xushroq  ko’rinadi» 

degan  ifoda  ana  shu  holatga  ishora.  Ya'ni,  yor  to’g’risida,  ro’parasida  o’tirga-

nidagina kishining aksi uning ko’zida ko’rinadi. 

Keyingi ikki misrada ham tasvirdagi shu ohang davom etadi. Faqat ularda yorning 

tabiatiga xos boshqa tafsilot ham keltiriladi. 

Oldingi g’azalda faqat qofiyaning o’zigina qo’llangan bo’lsa, endi radif ham ishtirok 

etmoqda. Bu hol g’azal ohang-dorligini oshirgan. 

«Qori bo’ldi ko’ngul» g’azali ham firoqda qiynalayotgan oshiqning ko’ngil izhorlari 

bilan boshlanadi: 

Qon bo’ldi ko’ngil firoqi birla Kuydi jonim ishtiyoqi birla. 

So’ng yor qiyofasidagi o’ziga xosliklarga urg’u beriladi. Yorning sochi nmoyatda 

qalin va uzun. Shunga ko’ra, u askarlarga — cherikka o’xshatiladi. Ular ko’z bilan 

ittifoq tuzib, jamol mulkini — go’zallik mamlakatini egallashgan: 

Zulfung cheriki jamol mulkin, Oldi ko’zung ittifoqi birla. 

Shundan keyin yana ko’z tasviri beriladi. Umuman yor go’zalligi shu darajadaki, 

odamlar el yig’ilishida (majlisda) ichkilik (chog’ir)dan mast bo’lsa, oshiq yor yuzi 

tufayli sarxushdir: 

Majlisda chog’irdan el usursa, Men jomi jamoli soqiy birla. 

Atoiy tasviridagi ma'shuqa ham beparvo, hatto oshiq qarib qolganda ham, yor nazar 

solmadi deb mubolag’a qiladi u: 

Ishqinda qaro boshim oqardi, Bir boqmadi ko’z qaroqi birla. 

G’azalning dastlabki bandi matla', oxirgi bandi maqta' deyiladi. Matla'ning har ikki 

misrasi o’zaro qofiyadosh, qolgan baytlari, juft misralari matla' bilan qofiyalanadi: 

a-a, b-a, d-a, e-a,f-a, g-a va hokazo. 

Maqta'da  shoir  o’z  taxallusini  ko’rsatishi  mumkin.  Bu  janrdagi  asarlar  mumtoz 

adabiyotimizda aruz vaznida bitilgan.