Eksperimental psixologiya va praktikum

3. 
Turli sharoitlarda yangi ma’lumotlarni tanlash va ularni mashq 
asosida avvalgilari bilan solishtirish. 
Hayvonlarda limbik po’stga ozor berish (ekstirpatsiya) miya stvoli qismlari 
elektr faoliyatining keskin o’zgarishiga olib keladi va ularning xulqida nuqsonlar 
xosil qiladi. Buning oqibatida oriyentir refleksida patalogik jonlanish nomoyon 
bo’ladi, shuningdek, tanlovchanlik xususiyati yo’qoladi. Kompleks metodlarga 
asoslangan 
hozirgi 
zamon 
biologiya, 
fiziologiya, 
neyrofiziologiya, 
psixofiziologiya, psixologiya fanlarida ushbu omil miya stvoli strukturasining 
po’st osti mexanizmlarini miya po’sti tormozlash ta’siridan xalos qilish deb 
baholanmoqda.
Demak, diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari to’g’risida mulohaza 
yuritilganda, ko’tariluvchi retikulyar tizim bosh miya po’stiga impul’slarni 
yetkazuvchi, aktivatsiyaning biologik shartlangan shaklsi ekanligini, tushuvchi 
retikulyar tizim esa impul’slarning aktiv ta’sirini vujudga keltirish imkoniyatini 
ta’kidlab o’tish maqsadga muvofiq.
Psixologiya fanida diqqatni o’rganishning yana ikki xil nazariyasi mavjuddir 
(kursiv bizniki-E. /.). Birinchi nazariya negizida ongning bir nuqtaga yo’nalganligi 
yotadi. Ikkinchi nazariyaga binoan uning zamirida organizmning oriyentirovka 
faoliyati turadi. Ushbu gipotezalarni ilgari surgan psixologlar diqqatni 
yo’nalganligining ob’yektga bog’liqligini va unda jarayonni boshqarish imkoniyati 
mavjudligini tushuntirishga harakat qiladi. N. F. Dobrinin, A. N. Leont’yev, P. 

---

YA. Gal’perinlarning fikricha, organizmning qidiruv harakatlari, oriyentirovka 
faoliyati ikki qismdan iboratdir.
1.
Diqqat qaratilgan tashqi ifodaga ega bo’lgan ob’yektni sezish, idrok 
qilish. SHu yerda qarama-qarshilik vujudga keladi: chunki ob’yektning yo’qolishi 
bilan diqqat ham o’z funksiyasini tugatadi. A. N. Leont’yev mulohazasiga ko’ra, 
bu oriyentir faoliyati emas, chunki ob’yektning paydo bo’lishi bilan diqqat ham 
namoyon bo’ladi, ob’yekt yo’q bo’lsa, demak diqqat ham bo’lmaydi, deb 
ta’kidlaydi. P. YA. Gal’perin esa, ob’yektning paydo bo’lishi bilan diqqat yuzaga 
keladi. Ob’yekt yo’qolganidan keyin esa psixik qism bo’lgan tekshirish, nazorat 
qilish jarayoni boshlanadi. Demak, diqqat ongning bir ob’yektga yo’naltirilishi va 
ongli holatni nazorat qiluvchi jarayondan iboratdir.
Psixologiyada diqqatning «yo’naltirilishi» deganda, psixik faoliyatning 
tanlovchanligi va ixtiyoriy hamda ixtiyorsizligi tushuniladi. Bu to’g’rida 
mulohazalar boshqa sahifalarda davom ettiriladi.
20-yillarda bir qancha psixologlar diqqat muammosini ustanovka bilan 
boqlab tushuntirdilar. Buning yaqqol isboti K. N. Kornilov tahriri ostida 1926 yilda 
chop qilingan psixologiya darsligidagi bir mavzu «Ustanovka va diqqat» deb 
atalganligidir. Darslikda yozilishicha, qator ob’yektlardan bir ob’yektni ajratish 
diqqatning sub’yektiv kechinmasidir va buni ob’yektiv hodisalar bilan taqqoslash 
sezgi organlarining ustanovkasidan- ishlash vaziyatidan iboratdir.
SHunga o’xshash g’oya L. S. Vigotskiyning dastlabki tadqiqotlarida ham 
ko’zga tashlanadi. L. S. Vigotskiy diqqat bilan aloqador bo’lgan ikkita ustanovka 
turini ajratib ko’rsatadi: 
Sensor ustanovka-tayyorgarlikda idrokning ustunligi qobiliyati.
Motor ustanovka-tayyorgarlikda harakatning ustunoligi qobiliyati.
Sensor ustanovkada idrok, motor ustanovkada esa harakat ustunligi sezilib 
turadi. L. S. Vigotskiy bularga misol qilib jismoniy tarbiya mashg’ulotida 
komanda (buyruq) berishni keltiradi. Safda turganlarga qarab «O’ng» deb aytamiz. 
SHu zahotiyoq saflanganlar buyruq oxirini aytishga sensor ustanovka qo’zg’aydi 
«ga !» deyish oyoqlarni aylantirishga moslashish bilan bog’liq motor ustanovka 
komanda oxirini eshitishni ta’minlaydi.
Bu yillarda psixologlar ustanovkani kishining ijtimoiy tajribasi bilan bog’liq 
ravishda tadqiqot qilishga harakat qilganlar. P. P. Blonskiyning mulohazasicha, 
diqqatning asosida kishining ijtimoiy qiziqishlari yotadi. Psixologlar orasida 
diqqatni tushuntirishda turli qarashlar, nazariyalar vujudga keladi. Vaholanki, P. P. 
Blonskiy diqqat bilan qo’rquv, vahimani bir narsa deb qaradi. +o’rquv-bu 
diqqatning intensivroq namoyon bo’lishi, ya’ni maksimal darajada aks etishi deb 
tushuntiradi. Bu yerda psixik faoliyatning ma’nosi butunlay yo’qotib ko’rsatilgan 
tuyuladi va diqqat biologik nuqtai nazardan qaralganga o’xshab ketadi. Biologik 

---

pozitsiyada diqqat bosh miya yarim sharlari faoliyati bilan emas, balki vegetativ 
nerv tizimsi bilan bog’liqlikda tushuntiriladi.
Taniqli psixolog D. N. Uznadzening diqqatni ustanovka bilan bog’lash 
nazariyasiga N. F. Dobrinin qarshi chiqdi. N. F. Dobrinin fikricha, diqqatni 
ustanovka bilan bog’lovchi nazariya quyidagi jihatlarni hisobga olmagan. Diqqat 
haqiqatdan ma’lum moslashuvchi harakatlar bilan birga bo’ladi, lekin bu 
harakatlarga borib yetmaydi. Agar tomoshabin sahnadan o’girilsa, ko’zini yumadi, 
qulog’ini berkitadi, u sahnada nima bo’layotganiga diqqat qilolmaydi. Sahnaga 
qarash va eshitish uchun boshqa hamma narsalardan chalg’ish kerak va idrokni 
sahnada bo’layotgan hodisalarga qaratish lozim. +arab turib ko’rmaslik, tinglab 
turib eshitmaslik mumkin. Diqqat shundan iboratki, u nimaga qaratilgan bo’lsa, uni 
ko’rish demakdir. YUqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda N. F. Dobrinin 
diqqatni kishi psixik faoliyatini biron-bir ob’yektga yo’naltirish va to’plash bilan 
boshqa ob’yektlardan chalg’ish orqali tushuntiradi.
Diqqatning psixik faoliyatning qandaydir ob’yektga yo’nalishi va to’planishi 
orqali o’rganishni qator mualliflar tanqid qiladilar. Ana shulardan biri S. L. 
Rubinshteyndir. S. L. Rubinshteyn diqqatni alohida mazmunga (mahsulga) ega 
emasligiga qo’shiladi, lekin uning guvohlik berishicha, diqqatni biror ob’yektga 
tanlab yo’nalishi uning fenomenologik xarakteridir. Bunday fenomenologik 
xarakteristikada ham diqqatning tabiati va xususiyatlari ochilmay qolaverar ekan.