Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti I. I. Xamidov xalqaro marketing

8.3. Marketingda narxlarni ishlab chiqish va boshqarish 
mexanizmi 
 
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi:
Talab omillari (bozorda o‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga 
bo‘lgan narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni 
talablari, talabga yo‘naltirilgan narx) 
Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing 
xarajatlari, foyda). 

Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‘xshash 
import tovarlari, raqobatchilar tovarlariga bo‘lgan narxni bilish. 

Asosiy narxlarni belgilash usullari quyidagilar: 

narxlashtirish masalasi qo‘yiladi 

talabi aniqlanadi, 

xarajatlari baholanadi, 

raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi, - narxni shakllantirish 
uslubi tanlanadi, 

oxirgi natijaviy narx o‘rnatiladi. 
Firma talab chizmasiga asoslanib, xarajatlarning miqdorini 
belgilab, raqiblar 
narxlarini o‘rganib, o‘z mahsulotlariga narx belgilashga
kirishadi. Bunda 
narx 
belgilashning 
turli 
usullaridan 
foydalanish mumkin. 
Ko‘pincha korxonalar mahsulot sotish narxini aniqlashda sodda 
formulalardan foydalanadi. Formulalarga ko‘ra narx belgilash narx 
belgilashning boshqa jami usullari kabi, birinchi navbatda e’tiborni 
foydaga qaratadi, talabni xisobga olmaydi. 
“O‘rtacha xarajatlar plyus foyda” tamoyili bo‘yicha narx belgilash 
tovarning tannarxiga muayyan ustama qo‘yishdan iborat bo‘lib, narx 
belgilashning eng oddiy usuli xisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar 
turiga qarab, juda keng chegaralarda tebranib turadi. Shuningdek, 
tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada iste’molchiga etib 
borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo kuyadigan ustama 
narxlar yakunini ifodalaydi. 
“Ko‘zlangan foyda normasi” olishni ta’minlaydigan narx 
belgilash usulini qo‘llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf 

---

87 
etilgan kapital uchun muayyan qaytim foiz olishga intiladilar. Bu usul 
o‘rtacha solishtirma xarajatlarni xisoblashga asoslanadi. 
Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘llash 
bilan firma mahsulotning qo‘shimcha hajmi birligini bu mahsulotni 
ishlab chiqarishning alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning 
faqat bir qismi qoplanadi, foyda amalga oshmaydi. Narx belgilashning 
bu strategiyasi agar firma ishni to‘xtatish xavfi ostida qolgan va 
foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xoxlagan sharoitlarda 
naf keltirishi mumkin. 
Savdoda do‘konlarga xaridorlarning kelishini ko‘paytirish uchun 
sotuvchilar ayrim tovarlarni to‘liq xarajatlaridan pastroq baholab, “jalb 
etuvchi” narxlar yaratadilar. Xaridorlar ko‘payadi, ular arzon narxdagi 
tovarlar bilan birga bunga qo‘shimcha ravishda narxi me’yorda 
bo‘lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. 
Xalqaro bozorda mamlakatimizdagi firmalarning narx siyosatini 
shakllantirish ko‘p jihatdan davlatning narxlarni tartibga solishiga 
bog‘liq bo‘ladi. Ma’lumki, zamonaviy sharoitlarda mamlakatimiz 
iqtisodiyotida tashqi iqtisodiy faoliyatini ma’lum darajada 
erkinlashtirish yo‘li tanlangan bo‘lib, bu yo‘lni ichki inqiroz 
xarakteriga ega bo‘lgan sabablar, jumladan quyidagilar asoslab beradi: 

mamlakatimizda ishlab chiqariluvchi tovar mahsulotlarining 
raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlari pastligi; 

ko‘pchilik korxonalarning og‘ir moliyaviy ahvoli; 

jahonda 
mahsulotlarning 
iste’mol 
va 
ekologiya 
tavsifnomalariga, shuningdek, mahsulotning xavfsizligiga 
bo‘lgan talab kuchayib borayotgan bir paytda mamlakatdagi 
eksport mahsulotlarini sertifikatsiyalash va nazorat qilish 
tizimlarining etarlicha rivojlanmaganligi; 

mamlakatmizdagi ishlab chiqaruvchilarning xalqaro bozorga 
kirib borish sharoitlarini etarlicha ta’minlay olmaydigan 
bozor infratuzilmasining mukammal emasligi; 
Eksport narxlari shakllanishida davlatning roli
mamlakatimizda 
ishlab 
chiqariluvchi 
tovarlarning 
raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlarini oshirishga ko‘maklashishdan 
iborat. Bunday yordam ko‘pincha yashirin xarakterga ega bo‘ladi. 
Eksport qilish mo‘ljallangan tovarlar soliqqa tortilmaydi yoki kam 
miqdorda soliqqa tortiladi. Davlatning narxga ta’sir ko‘rsatish 

---

88 
usullaridan biri demping, ya’ni tashqi bozorda tovarlarni ichki 
bozordagi narxdan past narxga – ayrim hollarda mahsulot 
tannarxidan ham arzonga sotish hisoblanadi. Demping natijasida 
ko‘riluvchi zarar odatda ichki bozorda monopoliya natijasida 
olinuvchi juda katta miqdordagi foyda hisobiga qoplanadi. 
Demping faoliyatida byudjet mablag‘lari hisobiga dempingni 
amalga oshirishga ham misol keltirish mumkin.