Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

 
4.3.Клаус жараѐнига таъсир қилувчи омиллар 
 
Клаус жараѐнининг самарадорлигига нордон газнинг таркиби, 
жараѐннинг ҳарорати, босими, контакт вақти, катализаторларнинг 
самараси ва олтингугурт конденсаторлари ишининг самараси таъсир
қилади. 
Нордон газнинг таркиби. 
Водород сульфид
– нордон газнинг мақсадли компоненти. H
2
S 
нинг миқдори ҳажми бўйича 50 % дан юқори бўлса, печ – реакторда 
нордон газни барқарор ѐнишини таъминлайди. H
2
S нинг миқдори 
ҳажми бўйича 50 % дан кам бўлганда оловни барқарорлигини 
таъминлаш учун махсус чоралар қўлланилади: нордон газни ѐки 
ҳавони олдиндан қиздириш, нордон газни ўчоқхона яқинида 
байпаслаш, ҳавони кислород билан тўйинтириш ва бошқалар. 
С0
2 
нинг қолдиғи газни ѐнишини барқарорсизлаштиради, 
газни қиздиришда сарфни кўпайтиради ҳамда COS ва CS
2
ларни 
ҳосил бўлишни манбаси ҳисобланади ва уларни пайдо бўлишида 
қўшимча реакцияларни бўлиб ўтиш натижасида. 
Углеводородларнинг таркиби 2% гача бўлганда амалда 
олтингугуртни конверсия даражасига таъсир кўрсатмайди. Уларни 

---

132 
таркиби 5% гача ва ундан ҳам оширилганда смола ва қурум 
шаклланади, олтингугуртга тушади, уни рангини ва сифатини 
бузади. Сувнинг буғлари олтингугурт пайдо бўлиш жараѐнини 
ингибирлайди ва қўшимча реакцияларни улушини оширади. Клаус
қурилмасига кириб келадиган нордон газдаги сувнинг буғларини 
рухсат этилган қиймати – ҳажм бўйича 2% дан катта эмас. 
Кислороднинг ортиқчаси H
2
S : SO
2
= 2 : 1 нинг стехиометрик 
нисбатларни бузади; бундан ташқари SO
3 
олтингугуртли 
ангидридни ҳосил бўлиш хусусиятини оширади, яъни Al
2
(SO
4
)
3
ни
ҳосил қилиб катализаторни фаолсизлаштиради, катализаторни 
сульфатланиши содир бўлади. 
Жараѐннинг ҳарорати. 
Клаус қурилмасини термик босқичида 
ҳарорат қанча юқори бўлса, олтингугуртда водород сульфидни 
конверсияланиш даражаси шунча юқори бўлади. Печ – реактордаги 
оптимал ҳарорат 1100-1300°C га тенг бўлади. Бундай ҳарорат 
оралиғида конверсия максимал, ҳосил бўладиган COS ва CS
2 
ларнинг қўшимча реакциялари унча катта бўлмайди [5]. 
Каталитик босқичларда ҳароратдан тескари конверсия 
боғлиқлари кузатилади: конверсия ҳароратни пасайиши билан 
ошади. Лекин, паст ҳарорат соҳасида мақсадли реакцияни тезлиги 
жуда кичик бўлади, шунинг учун реакция тезлигини ошириш учун 
катализаторлардан 
фойдаланилади. 
Энг 
пастки 
ҳарорат 
олтингугуртни шудринг нуқтаси (олтингугуртни конденсацияланиш 
ҳарорати 188°C) билан чегараланади. Амалиѐтда каталитик 
конверторлардаги паст ҳарорат 204°C ўрнатилади, катализаторни 
ғовакликларида конденсацияни пайдо бўлишини олди олинади. 
Босим
. Клаус қурилмаларида термик босқичда босим қанчалик 
кичик бўлса, олтингугуртда водород сульфиднингконверсия 
даражаси юқори бўлади, лекин паст босим соҳасида бу боғланиш 
катта эмас. Каталитик босқичларда бу тескари: босимни оширилиши 
олтингугуртни чимқишига ижобий таъсир қилади. Амалиѐтда 
каталитик конверторларда босим 0,012-0,017 МПа кўрсатгичда 
ушлаб турилади. 
Контакт вақти.
Контакт вақти чўзилганда термик босқичдаги 
каби каталитик босқичда олтингугуртни чиқиши ошади. Термик 
босқичда у 1,5-3,0 сек.ни ташкил қилади. Каталитик конвериорларда 
контакт вақти назарий ҳолатга нисбатан юқори қўлланилади, вақт 
бўйича катализаторни тушиш фаоллиги ҳисобга олинади.

---

133 
Кондансаторларнинг 
самарадорлиги
. 
Олтингугуртни 
конденсаторларда – коагуляторларда тўлиқ ажратиб олинмаганлиги 
олтингугурт буғларини дўмдаги газларда йўқотилишини оширишга 
олиб келади ва олтингугуртда водород сульфидни конверсиясини 
пасайтиради. 
Катализаторлар
. 
Клаус 
қурилмаси 
ишларининг 
самарадорлиги фойдаланадиган катализаторнинг фаоллигига, 
сулфатланишга чидамлилигига ва COS ва CS
2 
ларни гидролизланиш 
реакциясини тезлаштиришига боғлиқ бўлади. Энг муҳим 
кўрсатгичларидан бири механик мустаҳкамлик ҳисобланади, бунда 
чангнинг мавжудлиги реакторни гидравлик қаршилигини оширади 
ва қурилманинг иш унумдорлиги пасайтиради. Катализаторлар 
сифатида Al
2
O
3
нинг Na
2
O, Fe
2
O
3
, TiO
2
В лар билан биргаликдаги 
фаол шакллари қўлланилади ва бошқалар.