Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
83 
ЎЗБЕК МИЛЛИЙ КОРПУСИДА ХАЛҚ МАҚОЛЛАРИНИНГ ЎРНИ 
 
THE ROLE OF FOLK PROVERBS IN THE NATIONAL CORPS OF THE UZBEK LANGUAGE
 
 
Нигматова Лолахон Хамидовна
* 
35
 
 
 
Аннотация: 
Мақолада
 
ўзбек тили миллий корпусини ўзбек маданиятини ифодаловчи 
материаллар билан бойитиш ҳақида фикр-мулоҳаза ифодаланган.
 
Тил корпусида маданият 
категориясининг берилишида халқ мақолларининг корпус бирлиги сифатида танланиши ҳамда 
матн ичида мавжуд халқ мақолларининг семантик яхлит бирлик сифатида тегланиши ҳам муҳим 
аҳамият касб этади.
 
Annatation: 
The article is about enriching the national corps of the Uzbek language with materials 
that reflect the Uzbek culture. In the assignment of the category of culture in the language corpus, the 
selection of folk proverbs as a corpus unit and the semantic integration of folk proverbs in the text are 
also important. 
Калит сўзи:
Тил корпуси, ҳалқ мақоллари,
 
синоним, градуоним, гипероним, халқ оғзаки 
ижоди
 

Keyword:
Language corpus, folk proverbs, synonyms, graduonyms, hyperonyms, folklore 
Тил корпусида маданият категориясининг берилишида халқ мақолларининг корпус бирлиги 
сифатида танланиши ҳамда матн ичида мавжуд халқ мақолларининг семантик яхлит бирлик 
сифатида тегланиши ҳам муҳим аҳамият касб этади.
И.Г.Гомонованинг «Исследование паремиологических единиц с использованием 
материалов национального корпуса русского языка» номли мақоласи халқ мақолларини Рус
тили миллий корпуси воситасида ўрганиш муаммо ва ечимларига бағишланган [Гомонова, 2010: 
108-112]. Тадқиқотчи мақолларни ўрганишда корпуснинг аҳамиятини таъкидлар экан, биринчи 
навбатда, битта мақолнинг турли даврларда қўлланилган шаклининг берилиши мақол тадқиқини 
бир неча марта осонлаштиришини санаб ўтади. Бунда ҳар бир мақол замонавий ва архаик 
варианти ҳамда синонимлари билан кўринади. Тадқиқотчи аниқ мақол мисолида қидирувни 
таҳлил қилар экан, битта мақолнинг 22 та кўриниши чиққанлигини таъкидлайди. Агар корпуснинг 
бу имкониятини айни мақолни босма нашр/электрон китобдан қидириш билан қиёсласак, 
тадқиқотчининг иши нечоғлик осонлашгани кундек аён.
Ушбу тадқиқотга бу масаланинг қандай дахли бўлиши мумкин? Маълумки, халқ мақоллари 
– халқ турмуш тарзи, маданияти, тарихи ва бугунини акс эттириб турувчи ойна. 
Мақол – халқнинг ижтимоий-тарихий, ҳаётий-маиший тажрибаси умумлашган бадиий, 
образли мулоҳазалардан иборат ҳикматли сўз. Демак, мақолда маданият категориясининг нутқий 
воқеланиши жуда фаол. Семантик тегланган мақол бирликлари эса маданият категорияси 
парадигмасида турувчи лексемалар, уларнинг синоним, градуоним ва гиперонимларининг 
фойдаланувчи томонидан фаол топилиши тил корпусида маданият категорияси атов 
бирликларини топиш, ўрганиш имконини беради. 
Мақолда сўз қиммати ёрқин ифодаланади. Чунки мақолдаги сўзни бошқаси билан 
алмаштириш, бирон сўз қўшиш мумкин эмас. Улар миллий тил таркибида қолиплашган ҳолда 
намоён бўлади. Шу сабабли тил корпусида ҳар битта мақол маълум бир маданий категория 
парадигмасидаги сўзни топиб беришнинг тезкор воситаси бўла олади.
Дунё халқ оғзаки ижодида мақолчалик шаклан ва мазмунан ўзаро яқин жанр деярли йўқ. 
Масалан, русча: «Шило в мешке не утаишь» (бигизни қопда яшириб бўлмас) – ўзбекча: «Ойни 
этак билан ёпиб бўлмас»; инглизча: “East and West, home is best” (Шарқми, Ғарбми, уйинг энг 
яхшиси) – ўзбекча: «Ўз уйинг – ўлан тўшагинг»; Вьетнамда: «Рисовал дракона, получился 
червяк» (Аждар суратини ишлагандим, чувалчанг бўлиб чиқди) – ўзбекча: «Мен дедим – ўттиз, 
Аллоҳ деди – тўққиз», осетинларда: «Его в сени не пускают, а он лезет в комнату» – ўзбекча: 
35
*
Филология фанлари номзоди, доцент. Бухоро давлат университети. [e-mail] 

---