|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
85
фалсафий мазмун ифодаланган, инсон тақдирида вақт тушунчасининг қанчалар муҳим эканлиги
таъкидланган [Имомов, 1990: 91-95].
Олим томонидан юқорида таъкидланган мақолнинг эстетик вазифаси маданият
категориясини маиший ва фалсафий мазмундаги контекстда реаллашадиган маъносини
ўрганишга ёрдам беради. Тил корпусидан ташқарида турган контекстлардан бундай семали
бирликларни йиғиш учун ҳар бир мақол тадқиқотчи/қизиқувчи томонидан алоҳида-алоҳида
тўпланиши, таҳлил қилинишига эҳтиёж сезади. Тил корпусида халқ мақоллари йиғилган,
семантик тегланган, интуитив тушунарли қидирув тизимига бўйсундирилган бўлса, маданиятни
ифодаловчи бирликларни таҳлил қилиш ахборот технологиялари асрининг тадқиқотчиларга очган
имкониятини яна бир марта исботлайди; таҳлил сифатини оширади; тадқиқ объектининг
кенгайишига, материал салмоғининг ошишига олиб келади. Бу эса ахборот асрида талаб қилинган
миқдор, сифат ва тезкорлик талабларига жавоб беришни келтириб чиқаради. Қуйида фикримизга
далил келтирамиз.
«Булбул чаманни севар, Одам – Ватанни». Мазкур мақолда инсон руҳий оламида Ватан
тушунчасининг аҳамияти қайд этилган. Мақолдаги Ватан сўзида фақат муайян ҳудуд, манзил,
ўрин-жой, табиат акс этган, десак янглиш бўлади. Бу сўз маъно жиҳатдан аждодлар руҳи,
маънавий меросу обидалари, қадриятлар, миллат бирлиги, менталитет хусусиятлари билан
уйғунлашади. Булбул чаманда қанчалар яйраса, инсон ўз ватанида ўзини шунчалар эркин ҳис
қилади. Булбулни боғларсиз, гулзорсиз, чамансиз тасаввур этиб бўлмаганидек, одамни ўз она
диёрисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Бу мақолни айтганимиз заҳоти Зокиржон Фурқатнинг чет
эллардаги азобини таърифлаб ўз ватанини соғингани ёдга тушади: «Ғамингда кеча – тонг отқунча
йиғлар, Тонг отғоч дағи кун ботқунча йиғлар». Ватан ҳақидаги мақолларда қиёслаш, таққослаш
етакчилик қилади: «Киши юртида шоҳ бўлгунча ўз юртингда гадо бўл». Маълум бўладики, бу
мақол аввалги намунадаги мазмунни чуқурлаштиради. Моддий таъминотдан кўра маънавий
эҳтиёж муҳимроқ экани ифодаланади. Тажрибасиз одам ҳаётдаги ҳамма муаммони иқтисод билан
ўлчайди. Унинг учун турмуш тўкинлиги ҳар қандай тушунчадан афзалдек туйилади
[Шомақсудов, 1990: 44]. Таҳлилдан кўриниб турибдики, тил корпусида келтирилган шундай
мақоллар аждодлар руҳи, маънавий мерос обидалари, қадриятлар, миллат бирлиги, менталитет
хусусиятлари билан боғлиқ категория – маданият категориясини очиш учун калит бўлади.
Шунингдек, мақол халқнинг этник фазилат ва иллатларини кўрсатувчи энг ноёб манба ҳам
бўлади. Халқ мақолларининг алоҳида корпуси тузиладиган бўлса (масалан, ўзбек халқ мақоллари
корпуси, туркман халқ мақоллари корпуси ва ҳ.к.), ҳар бир миллат ва элатга мансуб
лингвокультуремалар яққол кўзга ташланади. Бир халқ учун қадрият саналган
нарса/ҳодиса/шахс/воқелик бошқа халқ учун қадрият бўлмаслиги мумкин. Бу эса тил корпусида
маданиятни ифодаловчи тил бирликларининг умуммаданий, этносоциал хосланишини статистик
ва семантик таҳлил қилишга йўл очади.
Халқ оғзаки ижодидаги мақоллар жанри тарихий ҳаёт давомида сон ва мазмун жиҳатдан
бойиш хусусиятига эга, яъни мақоллар замон ўтиши билан истеъмолдан чиқиши, айни пайтда,
янги-янги намуналари вужудга келиши мумкин. Мақолларнинг истеъмолдан чиқишида қуйидаги
омиллар сабаб бўлади [Сафаров, 2010: 285-298]. :
1.
Тарихий ҳаётнинг ўзгариши. Ижтимоий ҳаётда мақолни қўллаш эҳтиёжининг йўқолиши
оқибатида мақол унутилади.
Омоч сени тўйдиргай, Омборингни тўлдиргай.
Омоч ишлатиш
аста-секин йўқола борган сари бу мақол ҳам истеъмолдан чиққан.
2.
Тарихий сўзлар иштирокидаги мақоллар вақт ўтиши билан йўқолади:
Қозига берсанг,
суяр, Бермасанг, сўяр.
3.
Айрим мақоллар оғзаки ижоднинг оғзакилиги белгиси таъсирида йўқолиши ҳам мумкин. Бир
авлод қўлламаган мақол ўлимга маҳкум.
Хитой хонининг газмоли кўп, лекин ўлчамай
кесилмайди.
Баъзан мақолнинг бир қисми яшайди, иккинчиси йўқолади.
Аш татиғи туз,
жуғрин жемес.
(Ош туз билан тотли, лекин лаган билан ёлғиз тузнинг ўзи ейилмайди). Бу
мақолнинг биринчи қисми ҳозир ҳам бор, аммо иккинчи қисмни биз тасаввур ҳам қилмаймиз.
Биринчи ҳолатда учрайдиган мақоллар маданий ҳаётда бўлган тараққиёт даражасини
кўрсатиб турса, иккинчи ҳолатда жамиятда маълум тушунча, вазифа, воқеликнинг йўқолишини
кўрсатади. Ўзбек тили корпусида турли даврни тасвирлайдиган матнларни киритиш, ундаги
Do'stlaringiz bilan baham: |
