|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
337
Ikkinchi turida SMS yoki chatlar orqali shaxsning hayot tarzi, qanday ruhiy holatda bo‘lganligi,
yashash hududi, maqsadi, oshkora va yashirin bo‘lgan g‘oyalari, aqliy salohiyati, savodxonligi, uning
yoshi va jinsi kabilarni aniqlash mumkin. Shaxsiy yozishmaning bu turida turli xildagi smaylik va
belgilardan foydalansa, u ham alohida ekspertik tahlilga tortiladi.
Uchinchi turida audio yozishma jo‘natayotgan shaxsning yoshini va jinsini aniqlashda audio
jo‘natuvchi shaxsning faqat ovoziga e’tibor berish ekspertiza jarayonini boshqa yo‘lga burilishiga olib
kelishi mumkin, chunki audio jo‘natuvchi ovozini o‘zgartirish ehtimoli ham bor. Shunday vaziyatlarda
uning so‘zlayotgan so‘zlari, uning ma’nosi va ohangiga e’tibor qaratish zarur. Qolgan barcha holatlarda
birinchi va ikkinchi turlari kabi tekshiruvdan o‘tkaziladi.
To‘rtinchi turida esa vedio yozishma jo‘natayotgan shaxsning jinsi va yoshini aniqlashda muammo
bo‘lmaydi (mustasno holatlar ham bor). Masalan, vedio jo‘natuvchi shaxs niqobda bo‘lsa, ovozini va
tonini o‘zgartirib gapirsa, u shaxsning so‘zlariga e’tibor qaratish orqali yashash hududini, yoshini va
jinsini bilib olish mumkin. Vedio va audio yazishmalarda yaqqol ko‘zga tashlanadigan bir jihat borki, uni
birinchi va ikkinchi turlarda aniqlash qiyinchilik tug‘diradi, ammo uchinchi va to‘rtinchi turlarda u o‘zini
yaqqol sezdiradi, bu – yozishma jo‘natgan shaxslarning maqsadi va g‘oyasidir. Jo‘natuvchi shaxs
aksariyat holatlarda maqsad va g‘oyani ovoz tonlari va ohang bilan yozishmalar ichida yaqqol namoyan
qiladi va bu tur ham qolgan holatlarni boshqalari kabi takrorlaydi. Yozishmaning bu turida shaxsning
tashqi qiyofasi, yuz ifodasi, mimikalar va jestlar ham tahlil qilinadi. Uchinchi va to‘rtinchi turlarda
savodxonligi va ijtimoiy mavqeyi uning talaffuz, ohangi va lug‘at boyligi orqali aniqlanadi.
XIX asr nemis tadqiqotchisi I.H.Groman o‘sha paytda qo‘lyozma matnlari orqali shu qo‘lyozma
yozgan shaxsning “bo‘yini, yoshini, ovozini, ko‘z va sochlarining rangini va hattoki yonoqlarining
qizarishini ham aniqlash mumkin” degan fikr bilan chiqqan, ammo biz XXI asrda yashayotgan bo‘lsak
ham, hamon bizda qo‘lyozma, ya’ni shaxsiy yozishmalarni o‘rganish texnologiyasi oqsamoqda.
Shaxsiy yozishmalarni ishtirokchilarning aloqasiga ko‘ra bir tomonlama va ikki tomonlama
bo‘lgan shaxsiy yozishmalarga ajratish mumkin. Bir tomonlama aloqada faqat birinchi shaxs yozishma
jo‘natadi, ikkinchi shaxs esa yozishmaga qayta javob yozmaydi. Ikki tomonlama aloqada esa birinchi
shaxs jo‘natgan yozishmaga ikkinchi shaxs javob qaytaradi. Ikki tomonlama bo‘lgan aloqani yana
bo‘laklarga bo‘lib, tahlil qilishimiz mumkin, bunda yozishmaga javob yuborayotgan shaxsning
munosabati tahlilga tortilishi lozim. Shaxsiy yozishmalarni tahlil qilishda aynan mana shunday
aloqalarning ham roli katta.
Shaxsiy yozishmalarni mavzusiga qarab turlarga bo‘lish, ekspertlar uchun tahlil jarayonida qulaylik
yaratishga xizmat qiladi. Shaxsiy yozishmalarni mavzusiga qarab quyidagi turlarga bo‘lishimiz mumkin:
tuhmat va g‘iybat ruhidagi shaxsiy yozishmalar;
haqorat ruhidagi shaxsiy yozishmalar;
kamsitish ruhidagi shaxsiy yozishmalar;
tahqirlash ruhidagi shaxsiy yozishmalar;
ekstremstik ruhdagi shaxsiy yozishmalar;
terroristik ruhdagi shaxsiy yozishmalar;
tahdid ruhidagi shaxsiy yozishmalar;
iltimos ruhidagi shaxsiy yozishmalar;
korrupsion ruhdagi shaxsiy yozishmalar (tanish-bilishchilik);
taklif ruhidagi shaxsiy yozishmalar.
Yuqorida keltirilgan ma’no turlarining o‘zi ham yana ichki bo‘linishlarni tashkil qilishi mumkin.
Lingvistik ekspertiza tahlilida shaxsiy yozishmalarni o‘rganishda boshqa fanlarning ko‘magi
muhim sanaladi. Masalan, yozishma yuborgan shaxsning yoshi, savodxonligi, aqliy salohiyati, jinsi va
kasbi kabilarni aniqlashda tilshunoslik, mazmuniy sintaksis, sotsiolingvistika, pragmalingvistika va matn
tilshunosligi kabi fanlarga tayaniladi. Uning ruhiy holati va qanday vaziyatda ekanini aniqlashda
pisixologiya, semasiologiya, psixolingvistika va matn tilshunosligi kabi fanlarga murojaat qilamiz, areal
lingvistika va dialiktologiya esa yozishma jo‘natgan shaxsning yashash hududini aniqlashda yordam
beradi.
Shaxsiy yozishmalarning ma’no turlarining ichida eng muomolisi va munozaralarga sabab
bo‘ladigani haqorat, kamsitish va tahqirlash ruhidagi shaxsiy yozishmalar hisoblanadi, negaki o‘zbek
tilida haqorat, kamsitish va tahqirlash kabi so‘zlar konkret ajratib ko‘rsatilmagan, ammo yuqoridagi
ma’no turining ichiga kiruvchi so‘zlarni konkretlashtirib qo‘ysak, O‘zbekistondagi turli hududlarda
Do'stlaringiz bilan baham: |
