|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
254
MAQOLLAR VA MATALLARNING MUVOFIQLOVCHI FUNKSIYALARI
RESPECTIVE FUNCTIONS OF PROVERBS
Turdaliyeva Dilfuza Soloxidinovna
*
90
Annotatsiya:
Ushbu maqolada paremiyalar vositasida amalga oshiriladigan nutqiy harakatlar
funksiyasi va ularning ayrim turlari ko‘rsatib o‘tilgan. Paremik iboralarni amalga oshirish namunalari
sifatida tasavvur qilish mazkur funksiya shu iboralar uchun yagona va hatto ustuvor ifoda ma’nosini
bildirmasligi, bu mazkur funksiyani ma’lum bir paremiya vositasida amalga oshirish haqida munosabat
bildirilgan
.
Kalit so‘zlar
: paremiyalar, iboralar, mohiyat, nutqiy harakatlar, ko‘ndirish, ogohlantirish, fosh
etish, ta’na, tinchlantirish, da’vat qilish, maslahat berish, rad etish.
Annotation:
This article describes the function of speech movements through paremia and some of
their types. Thinking as examples of the implementation of paremic phrases does not mean that this
function means a single and even stable expression for these phrases, it is an attitude to the
implementation of this function by a particular paremia.
Keywords:
parems, phrases, essence, verbal actions, persuasion, warning, revelation, rebuke,
reassurance, encouragement, advice, rejection.
Paremik hikmatli so‘zlar o‘zlarining tub mohiyati jihatidan eng avval (ibratli namunani, obro‘li
shaxs fikrini va shu kabi dalil sifatida keltirish orqali) murojaat qilinayotgan shaxsning xulqiga ta’sir
ko‘rsatish maqsadini ko‘zlaydi. Paremiyalar birinchi galda murojaat qilinayotgan shaxsning xulqini
muvofiqlashtirishga va shuningdek, so‘zlovchining o‘z xulqini ham muvofiqlashga yo‘naltirilgan.
Paremiyalar vositasida amalga oshiriladigan regulyativ toifali nutqiy harakatlar ko‘ndirish,
ogohlantirish, fosh etish, ta’na, tinchlantirish, da’vat qilish, maslahat berish, rad etish kabi funksiyalar
bilan o‘zaro nisbatlanadi (mazkur funksiyalarning sirni oshkora qilish, tinchitish, yupatish kabi
terminologik variantlari bo‘lishi mumkin. Keyinchalik muvofiq regulyativ maqsadli ko‘rsatmalarni
(foydalanishning u yoki bu sohasida) amalga oshiradigan maqolli-matalli iboralarning namunalari,
mazkur funksiyaning tub mazmuni nima ekanligini va ba’zi qarindosh funksiyalarni chegaralash
mezonlari qanday ekanligini dastlabki tushuntirish sharti bilan keltiriladi. Shuni ham inobatga olish
kerakki, paremik iboralarni amalga oshirish namunalari sifatida tasavvur qilish mazkur funksiya shu
iboralar uchun yagona va hatto ustuvor ifoda ma’nosini bildirmaydi, to‘g‘rirog‘i, bu mazkur funksiyani
ma’lum bir paremiya vositasida amalga oshirishdir. Shuningdek, korrelyasiyalarni (lot.correlatio-nisbat,
munosabat, tushunchalar, narsalar, funksiyalar orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni, o‘zaro moslikni,
munosabatni bildiruvchi tushuncha) dastlabki unsurlari sifatida pragmatik maqsadlar chiqadi, muvofiq
paremiyalar esa, ularning amalga oshirilishi, qolaversa boshqa maqsadlarning amalga oshirilish
namunalari deb tasavvur qilish mumkin. Maqollar va matallar ma’lum mazmun jihatidan
kommunikasiyada alohida talab etiladigan nutqiy harakatlarning eng mukammal obyektini tashkil qiladi.
Shunisi qiziqarliki, o‘zining funksiyalanishi yo‘sinida maqollar va matallar gaplardan batamom
farqlanadi, garchi rasmiy jihatdan gaplar ko‘rinishida chiqsa ham. G.Rayl so‘zning gapdan mavjud
bo‘lgan farqlanishlarining birini gap o‘zining foydalanilishi jihatidan ma’lum emasligida ko‘radi: “Biz
qandaydir kishi ma’lum bir so‘zdan qanday qilib foydalanish kerak va qanday qilib foydalanmaslik
kerakligini biladimi deb so‘rashimiz mumkin. Lekin u ma’lum gapdan qanday qilib foydalanish
kerakligini biladimi, deb so‘ray olmaymiz. Gapning o‘zi har xil pyesalarda yana va yana ijro etilishi
mumkin bo‘lgan rolga ega emas. Аgarda pyesaning o‘zi ham go‘yoki qandaydir rolni o‘ynaydi, deb
taxmin qilinmasa, u umuman hech qanday rolga ega emas. Gapning nima bildirishini bilmoq, kodeksga
yoki qoidalar jamlanmasiga o‘xshash narsani bilish ekanligi ma’nosini bildirmaydi, garchi gapni
tarkiblovchi so‘zlar yoki parchalardan foydalanishni boshqaruvchi kodekslar yoki qoidalarni bilish
talab etilsa ham” [Rayl, 1998: 166-167]. Biror kimsa ma’lum bir maqoldan yoki mataldan qanday
foydalanish mumkinligini biladimi degan savolni o‘rinli deb hisoblash mumkin. Demak, ular o‘zining
qurilmaviy tasarrufi bo‘yicha so‘zlar kirgan qatorga taalluqlidir.
90
*
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), Farg‘ona davlat universiteti, dturdaliyeva79@gmail.com
Do'stlaringiz bilan baham: |
