|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
249
Феълларнинг афазияга чалинган кишилар учун қийинчилик туғдириши феълларнинг
лисоний хусусиятлари, жумладан, аргумент структураси (яъни феълнинг нечта аргумент олиши),
ўтимли-ўтимсизлиги, отдан ясалган-ясалмаганлиги билан ҳам боғлиқлиги тажрибавий
тадқиқотларда исботланган. Масалан, феъл камроқ аргумент олса, уни қўллаш афазик бемор учун
осонроқ кечади, икки ёки ундан ортиқ аргументли феъллар афазиклар учун қийин бўлади
[Thompson, 2003]. Бастианси ва Ёнкерс ўз тажрибаларида афазиклар ҳаракатни номлаш
топшириғини бажаришда феълнинг ўтимли-ўтимсизлиги натижага таъсир қилганини кузатишган
[Bastiaanse & Jonkers,1996]. Беморлар ўтимли феълни ўтимсиз феълга нисбатан тезроқ айта
олганлар. Бастианси ва ван Зонневилд гап айтиш топшириғида ҳам ўтимли, ҳам ўтимсиз бўла
оладиган феъллар (
Pete breaks the glass –
Пит стаканни синдирди
, the glass breaks
–стакан синди
каби) қўллаганда аграмматик афазиклар учун феъл ўтимли бўлган контекстда гапни осонроқ айта
олганларини қайд этганлар. Олимлар буни ўтимсиз феълларнинг аргументлар сони кам бўлса-да,
аргумент структураси мураккаблиги билан изоҳлашган. Хусусан, ўтимсиз феълларда субъекти
ҳам, объекти ҳам битта предмет эканлиги афазиклар учун қийинчилик туғдиради, деб хулоса
қилганлар [Bastiaanse & van Zonneveld, 2005].
Р.Бастианси ва Р.Ёнкерс ўз тадқиқотлари давомида феълнинг бирор асбоб билан
боғлиқлиги (instrumentality) аномик афазияга чалинган кишилар учун муҳим эканлигини
кузатганлар. Ҳаракат ифодаланган расмларни номлашда аномик афазияга чалинган тажриба
иштирокчилари асбоб номи билан боғлиқ феълларни (масалан,
арраламоқ, дазмолламоқ
) асбоб
номи билан боғлиқ бўлмаган феълларга нисбатан (масалан,
юрмоқ, ўқимоқ
) осонроқ айта олганлар.
Аммо бу ҳолат афазиянинг аграмматик турига чалинган иштирокчиларда кузатилмаган [Bastiaanse
& Jonkers, 1996]. Аномик афазияга чалинганлар учун феълларнинг от туркумидаги сўз билан
алоқадор эканлиги феъллар билан боғлиқ нутқий жараёнларни осонлаштирган. Аграмматик
афазияга чалинган кишиларда асосий лисоний етишмовчилик феъллар билан боғлиқ бўлганлиги
сабабли уларга мазкур ҳолат ёрдам бермаган.
Феълларнинг тушунилиши бўйича ўтказилган тажрибада эса аграмматик афазияга
чалинган иштирокчилар асбоб билан бажариладиган, аммо асбоб номи билан боғлиқ бўлмаган
феълларни нисбатан яхшироқ тушунганлар [Jonkers & Bastiaanse, 2006]. Масалан,
туйиш, кесиш
каби феъллар ҳовонча, пичоқ ё қайчи каби асбоблар ёрдамида амалга ошириладиган ҳаракатларни
ифодалайди, бироқ уларда
арралаш
феълидаги каби асбоб номи билан бевосита боғлиқлик йўқ.
Р.Ёнкерс ва Р.Бастиаанси тадқиқотида
арралаш
каби феъллар аномик афазия ва Вернике
афазиясига чалинганлар учун тушуниш энг қийин феъллар эканлиги аниқланган. Ўзбек тилида
ҳам феълларни тушуниш бўйича ўтказилган тадқиқотда бу омилнинг аҳамияти юқорилиги
кузатилган [Azimova, 2021, 47-50]. Бу тажрибада энг ёмон натижани кўрсатган иштирокчининг
тўғри жавоблари
шахмат ўйнаш, чанғи учиш, кашта тикиш,югуриш, укол қилиш, супуриш,
арралаш, сварка қилиш, ўтлаш
каби феъллар бўлган. Уларнинг хусусиятларини таҳлил қилсак,
аксарияти от билан алоқадор бўлиб, бирор асбоб билан бажариладиган ҳаракатни ифодалайди.
Р.Бастианси ва Р.Ёнкерснинг тажрибавий тадқиқотида худди шундай ҳолат нидерланд тилида
сўзлашувчи аграмматик афазикларда кузатилган. Тадқиқотчилар бу ҳолатни Деллнинг
фаолликнинг тарқалиши моделига асосан феъл ва отнинг биргаликда фаоллашуви натижасидир
деб талқин қилганлар [Dell, 1986]. Деллнинг назариясига кўра, инсон онгида бир сўз фаоллашар
экан, мазкур фаоллашув ўша сўз билан алоқаси бўлган бошқа сўзларга ҳам тарқалади. От ёки
асбоб номи билан боғлиқ феъллар қабул қилинганда ҳам от, ҳам феъл фаоллашади. Масалан,
арралаш феълини эшитганда ҳам арра сўзи, ҳам арралаш сўзи фаоллашади. Иккаласи шакл
жиҳатдан ҳам бир-бирига яқин бўлгани учун баравар иккита сўзнинг фаоллашуви (co-activation)
рўй беради. Феълда ҳаракатнинг от билан боғлиқлиги акс этмаган ҳолатларда эшитилган сўзнинг
ўзи фаоллашади, кейин унга боғлиқ сўзлар фаоллашади. Афазияга чалинганларда айнан
фаоллашувнинг рисоладагидай кечмаслиги нутқий муаммоларга сабабдир. Шунинг учун
ҳаракатнинг от билан алоқадорлиги акс этган феълларда баравар иккита сўзнинг фаоллашуви (co-
activation) лисоний амалларнинг яхшироқ бажарилишига сабаб бўлади.
Мазкур ҳолатлар инсоннинг бошқа когнитив фаолиятларининг тилни қўллашдаги
бевосита таъсирини акс эттиради, дейиш мумкин. Хусусан, аграмматик афазикларда асбоб билан
бажариладиган феълларда онгда асбоб ҳақидаги тушунчанинг фаоллашиши феълнинг
фаоллашишига ҳам ёрдам берган. Аномик ва Вернике афазиясига чалинганларда эса
арралаш
каби
Do'stlaringiz bilan baham: |
