|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
187
майын тауысқан үлкен еңбегінің жемісі. Кей пікірлерге сүйенер болсақ, автор кітабының ғұмыры
қысқа гүл болатыны, болмаса ғұмыры ұзақ кітап қатарына қосылатыны әлі белгісіз, біз оны келер
кннің еншісінен, тарих парақтарынан көретін боламыз. Тіпті шығарма желісіндегі басты
кейіпкердің өзі Әлішер сюжетте туындатып жатқан романын «гүл ме, кітап па?» деп өзіне сұрақ
қояды. Өзіне сұрақ қою арқылы оқырманға да ой тастайды. Автордың өзі де шығарма мен
мәтіннің аражігін ажыратуды оқырманның таңдауына қалдырып отыр. Біз оны Дидар Амантайдың
мына сөйлемдерінен аңғара аламыз: «Кейбір адамның білемін дегені кей уақ өзін-өзі жай алдау
болып шығатыны бар. Оны қыздырып жүрген тек роман идеясы ғана болуы ғажап емес. Әрине,
ұдайы іздену қажет. Ізденістің бәрі, әлбетте, үнемі сәтті бола бермесі анық. Көк байрақты түркі
тарихы мен қасиетті діни кітаптар түгел дерлік оқылды. Арада жылдар өтті, әпсаналық порма,
оның ішінде қалай жазылуы тиіс аңыз, тәмсіл үлгісі әлдеқашан санада бекіп, көңілге тоқылған» [1,
119]-деп жазушы мәтіннің ғұмырлылығын айтады. Демек жазушы мәтіні болмасын, жазушы
шығармасы болмасын орасан еңбектің, үлкен ізденістің нәтижесі болып саналмақ.
Автордың жаңашыл ізденісінің тағы бір көрінісі – модустық үлгі. Дидар Амантай өз
шығармаларында метафораның стильдік қызметін ерекше меңгергенін, теңеудің де стилистткалық
қызмметіне сай қолданысын, фразеологизмдердің тілдік-стильдік айшықты бірліктерін, қайталау
қызметіндегі түрлі ұйқасты тіркестерді, сөз таптарының қай-қайсысын болмасын орнын
алмастыра отырып қолдануын, сөйлемдердің, олардың тіл біліміндегі стилистикалық түрлерін,
модусқа сай белгілерін орайластыра алуы автор шығармаларын тілдің аясында, лингвистикалық
аспектілерге сүйене отырып, толықтай зерделеуге болады деген сөз. Сөйлеу актілері мен сөйлеу
этикасының өзін автор жазу шеберлігінде толықтай көрсетеді. Сол үшін де болар, біз өз
жұмысымызға автордың шығармаларында модусты лингвистикалық, яғни тілдік шеңбердің
аясында қарастыруды қолға алдық. Бұл негізде автор шығармалары мәтіннің аясында, стилистика,
прагмастилистика, модус, лингвистика шеңберін қамтиды.
Бастапқы уақытта «модернистік» деген атау тек сурет және архитектура өнеріне ғана
телінген. Кейін көркем әдеби шығармаларға да айтыла бастады. «Постмодернизмнің теориясы
қазіргі күнгі ең беделді философтардың бірі Жак Дерриданың концепциялары негізінде туған.
Дерриданың пікірінше, «әлем – мәтін», «мәтін - шынайылықтың жалғыз ғана мүмкін моделі».
Постструктуализмнің екінші бір негізін қалаушы деп философ, мәдениеттанушы Мишель Фуко
танылады. Оның ұстанымдарын көбіне ницшелік ойлау желісінің жалғасы деп қарастырады» [4].
Постмодернизм – өмірге деген ерекше, жаңа көзқарас. Структуралист К.Кумар мұны былайша
түйіндейді: «Постмодернизм теориясының басқалардан ерекшелігі жаңа қоғамдағы жаңа
әлеуметтік шындықты ғана емес, сонымен қатар біздің түсінігіміздегі шындыққа назар аудартады»
[5]. Демек, постмодернистік шығармада адамның ойы, оның санасы мен түйсігі алдыңғы орынға
шығады. Сөз басында айтқандай Дидар Амантайдың «Гүлдер мен кітаптар» романы
постсруктуралистік бағытта жазылған постмодернистік туынды.
Постмодернистік туындыға «метамәтін» деген дүние тән. «Метамәтін дегеніміз – сырын
ішіне бүккен «автордың бет пердесі» [6], - дейді Әбіл-Серік Әбілқасымұлы. Ал, Дидар
Амантайдың бұл романында автордың бетпердесін ашатын мәтіндер молынан ұшырасады.
Постструктуралистік тағы да бір белгі – мимикалық реализм, яғни сана ағымы. Автор
пәлсапалық ойларын көркем шығармадағы кейіпкер ойы, ішкі жан дүниесінің арпалысы арқылы
беріп отыруы. Ал, «Гүлдер мен кітаптарда» кейіпкер Әлішердің ішкі арпалысы арқылы автор өз
ойын береді.
Интермәтінділік. Бір мәтіннің өзге мәтінге кіруі немесе цитаталардың берілуі. «Қайсысы
әлсіз – жарықтан қашқан қара түнек пе, әлде қараңғылық басқан жарық па...» [1, 3], - деп берілген
эпилогынан бастап, романның өн бойына интермәтінділік тән.
Тағы бір құбылыс – оқырманға ой тастау арқылы шешімді оның өзіне қалдыру тәсілі.
Романның әрбір бөлімінде автор осы тәсілді қолданатыны көзге анық көрініп тұр.
Жазушы Дидар Амантай постмодернизмді қазақ әдебиетіне ең бірінші әкелді деп айтсақ,
онда оған дейін жазылған шығармаларды жоққа шығарғанымыз болар еді. Постмодернистік
шығармаға тән жоғарыдағы тәсілдер М.Жұмабаев («Қойлыбайдың қобызы»), Оралхан Бөкей
(«Қар қызы», «Атау кере», «Сайтан көпір») Ә.Кекілбай («Аңыздың ақыры», «Ханша-дария, «Күй»,
«Шыңырау»), М.Мағауин («Қара қыз»), Т.Әбдік («Парасат майданы», «Тозақ оттары
жымыңдайды, «Ақиқат», «Оң қол») туындыларынан да кездестіреміз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
