Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

оғирлашмоқ
феъли 
оғир
сўзининг „вазн“ семаси асосида ясалган сўз сифатида пгундай 
семали 
енгил
сўзидан ясалган 
енгиллашмоқ
сўзи билан бир 
хил сўз ясалиш маъносига эга бўлади ва улар сўз ясалишининг 
бир типини ташьоил этади. 
Оғир
феълининг бошқа семаси 
асосида ясалган 
оғирлашмоқ
феъли эса, 
ёмонлашмоқ
феъли 
билан бир сўз ясалиши типини ташкил этади: 
аҳвол оғир-
лашди.
Хуллас, муайян бир сўз ясовчининг сўз ясалишининг бир 
ёки бирдан ортиқ типига мансуб сўзлар ясаши асос бўлувчи 
сўзнинг бир маъноли ёки кўп маъноли бўлишига эмас, балки 
бир ёки бирдан ортиқ семантик гуруҳга оид сўзлардан сўз 
ясалишига боғлиқ. Бу нарса келтирилган 
оғирлашмоқ
ва 
енгиллашмоқ
сўзларида яна ҳам аниқ сезилади, яъни 
оғир
ва 
енгил
сўзлари бир-бирига зид маъноли сўзлардир. Бу зидлик
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳар икки сўзнинг ўзига хос семаси асосида воқеланади. 
-лаш
қўшимчаси эса бу сўзлар учун умумий бўлган сема — „вазн“ 
семаси асосида сўз (
оғирлашмоқ, енгиллашмоқ
сўзларини) 
ясайди. Шунинг учун ҳам улар бир хил сўз ясалиши маъно- 
сига эга бўлади ва сўз ясалишининг бир типига мансуб бўлади.
Ясама сўз кўп маъноли бўлиши, лекин унинг бирор маъ- 
носи сўз ясалиши асосида эмас, балки маъно кўчиши асосида 
ҳбсил бўлган бўлиши мумкин. Бу маъносида у сўз ясалиш 
маъносига эга бўлмайди ва сўз ясалишининг бирор типига 
мансуб бўлмайди. Мас., 
ишламоқ
феъли 
иш
сўзига 
-ла
қўшимчасининг қўшилувидан ҳосил бўлган ясама сўз 
сифатида шу қўшимча ёрдамида ясалган феъллар билан сўз 
ясалишининг бир типини ташкил этади. Лекин „топмоқ“, 
„қўлга киритмоқ“ маъноси билан 
(пул ишламоқ, даромад
ишламоқ)
феъл ясалишининг бирор типини ҳосил қилмайди. 
Чунки унинг бу маъноси 
ишла
сўзи юзага келгандан 
кейинчалик маъно кўчиши йўли билан ҳосил бўлган. Худци 
шунингдек 
гулламоқ
феъли „гул чиқармоқ“ маъноси асосида 
„кўкламоқ“ феъли билан феъл ясалишининг бир типини 
ташкил этади, лекин маъно кўчиши асосида ҳосил бўлган 
„ривожланмоқ“ „тараққий қилмоқ“ маъноси билан феълнинг 
бирон сўз ясалиш типига кира олмайди.
Маълумки, ҳаётда ҳамма нарса ўзаро алоқа, боғланишда. 
Буни инсон фаолиятига оид нарса-ҳодисаларда ҳам кузатиш 
мумкин. Бу нарса-ҳодисалар умумий белги-хусусиятларига 
кўра, энг йирик турларни, бу турларга мансуб нарса-ҳодисалар 
ўзаро умумий белгиларига кўра ички тур ва турчаларни 
ташкил этади. Ана шу ўзаро боғланишдаги тур ва турчаларга 
мансуб нарсаларни билдирувчи (атовчи) сўзлар ҳам ўзаро 
боғланишда бўлиб, маълум бир лексик-семантик гуруҳни 
ташкил этади. Мас., 
санъат
ва 
спорт
сўзлари фаолиятнинг 
икки йирик соҳасини билдиради. Шу хусусияти билан бир 
семантик гуруҳга оид сўзлар ҳисобланади. Шу гуруҳга оид 
сўзлардан (ҳатто, шу икки сўздан) 
-чи
аффикси ёрдамида 
ясалган сўзлар (
санъатчи, спортчи...)
сўз ясалишининг бир 
типини ҳосил қилади. Спортнинг турини билдирувчи 
кураш,
футбол, теннис
сўзларидан шу аффикс ёрдамида ясалган 
курашчи, футболчи, теннисчи
сўзлари сўз ясалишининг бир 
типини ташкил этади. Курашнинг турини билдирувчи 
самбо,
дзюдо...
сўзларидан ясалган 
самбочи, дзюдочи
сўзлари сўз
4 3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ясалишининг бир типини ташкил этади ва ҳоказо. Фаолият- 
нинг бошқа соҳаларига, жумладан, санъат, қишлоқ хўжалиги 
соҳасига оид тушунчаларни билдирувчи сўзлар ясалишида 
ҳам худди шундай ҳолни кузатиш мумкин.
Хуллас, сўз ясалиш типи тушунчаси сўз ясалиши сатҳи- 
нинг асосий тушунчаларидан бири бўлиб, унинг моҳиятини 
тўғри англаш сўз ясалиши билан боғлиқ кўпгина асосий 
ҳодисаларнинг моҳиятини белгилашга ёрдам беради. Сўз 
ясалиши типи ҳақида айтилганларнинг ўзиёқ сўз ясалиш 
тизимини сўз ясовчиларни таҳлил этиш йўли билан эмас, 
сўз ясалиш типларини таҳлил этиш йўли билан ёритиш тўғри 
йўл эканлигини кўрсатади. Шундай йўл билан иш кўрилганда, 
биринчидан, сўз ясалишидек кўринган, лекин сўз ясалиши 
ҳисобланмайдиган ҳодисалар аниқ белгиланади ва сўз ясалиш 
объектига киритилмайди. Иккинчидан, шу вақтгача сўз 
ясовчига боғлаб ўрганилган кўпгина ҳодисалар (масалалар) 
энди сўз ясалиш типлари мисолида ўрганилади. (Масалан, 
маҳсулли-маҳсулсизлик ҳодисаси). Натижада ҳар бир ҳодиса- 
нинг моҳиятини тўғри, тўла ва аниқ ёритиш имкони туғи- 
лади. (Кейинроқ бунинг гувоҳи бўламиз.) Бу билан сўз 
ясалиши тизимини талаб даражасида таҳлил этиш ва ёритиш 
мумкин бўлади1.
Маҳсулли ва маҳсулсизлик. Ўзбек тилшунослигида бу 
термин сўз ясовчиларга ва сўз ясаш усулига нисбатан қўллаб 
келинди, яъни маҳсулли ва маҳсулсизлик сўз ясовчиларга ва 
сўз ясаш усулларига, ҳатто сўз ясаш моделлари, сўз ясаш 
қолипларига хос ҳодиса деб қаралмоқца2. Бу ҳол ҳар бир 
ҳодиса (тушунча)нинг моҳиятини тўғри англамаслик, моҳия- 
тини тўғри акс эттирувчи муайян маъноли термин қулламас- 
ликнинг оқибатидир, ҳодисанинг моҳияти тўғри белгилан- 
маганлигини (ёритилмаганлигини) кўрсатувчи фактдир.
1 „Сўз ясалиши маъноси“, „сўз ясалиши типи“ каби сўз ясалиши 
тизимига оид энг муҳим тушунчаларнинг таҳлили ҳам кўрсатдики, 
”қолип“ сўзисиз ҳам бу ҳодисаларнинг моҳиятини аниқ ёритиш 
мумкин, аниқроғи, бу сўзга ҳеч қандай эҳтиёж сезилмайди.
2 Қаранг: „Ўзбек тили грамматикаси“, 1- том, Морфология, Т., 
„Фан“ нашриёти, 1975, 21—24- бетлар. Ҳ.