Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент ирригация ва мелиорация

1.7-расм. Атмосфера босимидан паст сийракланган ҳолатда 
термофил иссиқлик ҳароратида ишловчи кўп режимли био-
реактор [15]:
1 
– 
реактор; 2 
– 
шлам йиғиш идиши; 3 
– 
тўкиш қувури;
5 – газ фильтри; 6 
– 
газ ҳисоблагич; 7 
– 
сийракланишни тақсимлаш 
крани; 8 – компрессор; 9 – терморослагич; 10 – бошқарув пульти;
11 – термостат насоси; 12 – биореакторга сув ҳайдаш насоси. 
Биореактордаги рН 8,2 га тенг бўлган муҳитни стабиллаш 
мақсадида биореактор КЮД га шаҳар биопрудларида ифлосланган 
сувни тозалаш учун экилган пистя (Pistia stratiotes L) ўтини (1.8-расм, 
ўтнинг рН 5,5 тенг) майдалагичда кўпи билан 2 мм узунликда 
майдалаб солинди (1.9-расм). 
КЮДга қўшилган биопруд ўтлари Ўзбекистон Республикаси 
Фанлар академиясига қарашли Ботаника илмий ишлаб чиқариш 

---

24 
марказининг юқори ўтлар ўстириш тажриба ҳовузидан елим қопларда 
олиб келинди.
Юқори сув ўтлари ҳисобланган пистя ўтининг ҳар бири
оғирлиги ўртача 1-1,5 кг. ни ташкил қилди. Органик чиқиндиларни 
биореакторга солишдан олдин майдаланган биопруд ўтлари билан 
аралаштириш миқдори КЮД миқдорининг 5 ... 20% ини ташкил 
қиладиган тартибда тажрибалар ўтказилди. Биореакторга КЮДга 
қўшиб солинган майдаланган биопруд ўтлари ѐрдамида 4 суткадан 
бошлаб рН миқдори 7,2 гача туширилди [8].
1.8-расм. Пистя (Pistia stratiotes L) ўти:
1 – пистя ўти барглари; 2 – 
попук илдизлари 

---

25 
1.9-расм. Биопруд ўтларининг биореакторга солиш учун 
тайѐрлаган ҳолати:
1 – майдаланган биоўтни сақлаш идиши; 2 – 
майдаланган биоўт. 
Натижалар солиштирилганда биопрудлардан чиқаѐтган ўтлар-
нинг КЮД га қўшилганда биореактордан чиқаѐтган газ миқдори 
кескин кўпайиб (биореакторнинг фойдали ҳажмига нисбатан 1,2...1,7 
ортганлиги), ишлов берилган биомассанинг таркиби (ранги очиқ
кулранг бўлиб, кескин хиди камайди) бирмунча яхшилангани маълум 
бўлди. Демак, биореактордаги биогаз ҳосил қилувчи бактерияларнинг 
мўътадил шароитда яхши ривожланиши ҳолатига олиб келинди.
Дунѐ амалиѐтида метан ҳосил қилувчи бактерияларни текшириш, 
уларни кўпайтириш ва ривожлантириб биореакторларга жорий 
қилиш жараѐни жадал равишда амалга оширилмоқда. Уларнинг 
морфологияси, физиологияси, биокимѐ ва геокимѐси ҳаракатларини 
ўрганишда муҳим натижалар олинмоқда. Улар метан ҳосил қилувчи 
бактерияларни ўстириш ва органик чиқиндиларга ишлов бериш 
технологияларини ривожлантиришнинг асосини ташкил қилади. Агар 
метан ҳосил қилувчи бактерияларни кўпайтириш имкониятини 
табиий усулларгача олиб келинса, табиатда ҳосил бўлаѐтган кўпгина 
чиқиндихоналардан чиқаѐтган иссиқхона газлари ва СО
2 
газининг 
замонавий салбий таъсирини камайтиришга эришиш мумкин (ўртача 
100 тонна органик чиқинди бир йилда атмосферага 80 тоннагача 
захарли газларни чиқаради). 
Биореакторлардаги микробиологик жараѐнда биогаз ҳосил 
қилувчи бактерияларнинг биогаз олиш қурилмаларида кечаѐтган 

---

26 
жараѐннинг тезлигига жюмуҳим таъсир этувчи омиллардан бири 
ҳарорат ҳисобланади. Бу фаолликнинг асосий чегаралари тўғрисида 
жуда кўп маълумотларда турли хилдаги ҳарорат оралиқлари 
келтирилади. Аммо кўпчилик фикрларда биомассанинг механик 
таркибини инобат-га олмасдан ҳароратни ўзгартиришга қарши 
хулосалар берилади. Суюқ биомассанинг ҳар турли намлигидаги 
физик-механик таркиб ўзгариши 1-жадвалда келтирилган.