‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

VII bob. TISHLI UZATMALAR
l-§ . Umumiy tushuncha
Turli mashina va mexanizmlarda aylanma harakat bir valdan ik- 
kinchi valga turli usullar yordamida uzatiladi. Agar vallar orasidagi 
masofa nisbatan katta bo‘lsa, u holda aylanma harakat tasma yoki zan­
jir vositasida uzatiladi. Vallaming o‘qlari orsidagi masofa deyarli katta 
bo‘lmasa, aylanma harakat friksion va tishli uzatmalar vositasida uza­
tiladi. Friksion uzatishda ikki silindrik yoki konus sirtlar bir-biriga bir 
oz kuch ta’sirida tegib turadi, aylanma harakat shu kuch ta’sirida hosil 
bo‘ladigan ishqalanish vositasida uzatiladi.
Tishli ilashmalarda aylanma harakat tishli g ‘ildiraklar vositasida uza­
tiladi. Bu ilashma uzatish g‘ildirak tishlarining o‘zaro ilashishidan hosil 
bo‘ladi. Tishli g‘ildiraklar aylanma harakatni yetakchi valdan yetak- 
lanuvchi valga uzatishda ishlatiladi. Shuning uchun tishli g‘ildiraklardan 
biri 
yetakchi,
ikkinchisi 
yetaklanuvchi
hisoblanadi. Ikkalasining tish­
larining o ‘lchamlari bir-biriga mos kelishi shart.
Yetakchi va yetaklanuvchi vallar bir xil aylanish soni, ya’ni bir xil 
tezlik bilan harakatlansa, u holda bu vallarga tishlarining soni teng bo‘lgan 
bir xil tishli g ‘ildiraklar o‘matiladi. Agar yetaklanuvchi val yetakchi 
valga nisbatan sekinroq aylanishi kerak bo‘Isa, u vaqtda yetaklanuvchi 
valga tishlaming soni ko‘proq bo‘lgan tishli g ‘ildiraklar o ‘matiladi yoki 
aksincha. Bu yerda tishlarining soni kam bo‘lgan g‘ildirak 
shesternya,
tishlarining soni ko‘proq bo‘lgani 
tishli g ‘ildirak
deyiladi.
Yetakchi va yetaklanuvchi vallaming geometrik o ‘qlari o‘zaro parallel 
bo‘lsa, u vaqtda aylanma harakat 
silindrik tishli g ‘ildiraklar
yordamida 
uzatiladi. Agar yetakchi va yetaklanuvchi vallaming geometrik o‘qlari 
o‘zaro kesishishsa (to‘g ‘ri yoki o‘tmas burchak ostida), u holda harakat 
konussimon tishli g ‘ildiraklar
orqali uzatiladi. Mabodo vallaming 
geometrik o‘qlari o ‘zaro ayqash (kesishmaydigan, chalmashuvchi) bo‘Isa, 
aylanma harakat 
vint (chervyak)
va 
chervyak g ‘ildiragi
orqali uzatiladi. 
Bordi-yu shestemyaning aylanma harakatini ilgarilanma harakatga 
o ‘zgartirish lozim bo‘Isa, u vaqtda mexanizmga reyka o ‘matiladi.

---

к)
Tishli g ‘ildirak va shestemyalar tishlarining soni har xil bo‘lishiga 
qaramay, ulaming modullari bir xil bo‘ladi.
Tishli g‘idirakning tasnifi quyidagicha:
- tishlaming profiliga binoan evolventasimon tishli, qavariq va botiq 
tishli (Novikov ilashmasi) va sikloidali tishli;
- tishning turiga qarab to‘g ‘ri tishli, qiyshiq tishli, shevronli;
- val o‘qlarining o ‘zaro joylashishiga nisbatan silindrik uzatmalar 
to‘g ‘ri tishli (7.1-shakl, 
a);
qiyshiq tishli (7.1-shakl, 
b);
shevronli tishli 
(7.1- shakl, 
d)\
konussimon uzatmalar (to‘g‘ri tishli, 7.1- shakl, e); qiyshiq

---

tishli (7.1-shakl,/); aylanma tishli (7.1-shakl, g); vintli (7.1-shakl, 
h)\
chervyakli (7.1-shakl, 
i)
; gipoidli (7.1-shakl,/) uzatmalar;
- g ‘ildirakning aylana bo‘yicha tezligi: 0,5 m/s gacha sekin 
harakatlanuvchi uzatma; 3 - 1 5 m/s gacha sekin harakatlanuvchi uzatma; 
15 m/s dan ko‘p harakatlanuvchi uzatma;
- himoyalanish darajasi bo‘yicha: ochiq joylashgan, vaqt-vaqti bilan 
moylanib turadigan, yopiqli va doimo moylanib turadigan ilashmalar;
- ichki ilashmali (7.1-shakl, 
к
) va aylanma harakatni ilgarilama 
hamda qaytma harakatga o ‘zgartiruvchi (7.1-shakl, 
I)
reykali ilashma 
(uzatma) bo‘ladi.