P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

6.7. Ekologik tarbiya va ta’lim
Tabiatni m uhofaza qilish bo'yicha ta ’lim berish - bu tabiatni 
m uhofaza qilish m asalalarinin g nazariy va am aliy jih a td a n
o 'zlashtirish ga y o 'n a ltirilg a n o 'q itish tizim idir. Um um iy va 
maxsus ekologiya asoslarini bilish har bir zamonaviy kishi uchun 
zarur bo'lgan m adaniyat elementi hisoblanadi. Ekologik ta ’lim 
berishdan m aqsad, har bir kishiga kelajakda u qaysi sohada 
is h la s h id a n q a t ’i n a z a r , t a b i a t va ja m iy a tn in g o ‘z a ro
m u n o sa b a tla ri to 'g 'ris id a g i bilim larn i berish d ir. E ko log ik 
t a ’lim ni s h a k lla n tirish d a ta b ia tn i m u h o fa z a qilish, uning 
resurslaridan sam arali foydalanish prinsiplarini o'zlashtirish 
birinchi d a ra jali ah am iy atg a ega. B uning uchun ta b ia td a n
foydalanishda keng om m alashgan « T a b iatd a n in ’om -ehson 
k u tib o'tirm ay m iz, balki u n d a n u n d irib olam iz» qabilidagi 
esk ich a fik rla sh d a n , b o sh q a c h a q ilib a y tg a n d a , «B izning 
m am lak atim iz b itm as-tu g a n m a s tab iiy b o y lik larg a ega va 
ulardan samarali foydalanishga hojat y o 'q » degan fikrdan uzoq 
bo'lish kerak.
E k o lo g ik sa v o d x o n lik k a e rish ish y o 'lid a in so n la rn in g
ekologik bilim darajasini oshirish ham da m am lakat va regionlar 
b o 'y ich a atrof-m uhitni ifloslantiruvchi m an b alar to 'g 'ris id a
m a ’lum otlar berish m uhim aham iyatga ega. C hunki bunday 
m a’lumotlarga ega bo'lish, umumiy ekologik holatni ko'z oldiga 
k e ltirish , ta b ia tg a va in so n la r sa lo m a tlig ig a salb iy t a ’sir 
ko'rsatuvchi omillarni cheklash va yo'qotish bo'yicha amaliy 
faoliyatda ishtirok etish uchun zarur.
Ekologik t a ’limda dunyoqarashni ekologiya lashtirish ham 
m uhim yo'nalishlardandir. Bunga erishishning muhim vositasi 
insonlarning o'z ustida ishlashlari, tabiat sirlarini o'rganishga 
va e k o lo g ik b ilim la rin i d o im o o s h irib b o rish g a b o 'lg a n
intilishlaridir. D unyoqarashni ekologiyalashtirish, ekologiyaga 
doir fanlarni to 'la o'zlashtirish bilan birga, iqtisodiy, siyosiy,

---

te x n ik a v iy , h u q u q iy va b o s h q a s o h a la r n in g ek o lo g ik
m unosabatlarini bilish orqali am alga oshiriladi.
Ekologik ta ’lim berishda ekologik falo k atlar sabablarini 
to ‘g‘ri baholash ham muhim ahamiyatga ega. Aholining ekologik 
savodsizligi yoki savodining kamligi, tashviqot-targ'ibot ishlari 
sam arasining pastligi va bu ishlarni m utaxassis b o ‘lm agan 
kishilar tomonidan olib borilishi, shuningdek, insonning ekologik 
faoliyati asosiy diqqat m arkaziga q o ‘yilmasligi turli chalkash 
fikrlarning paydo bo'lshiga sabab bo'ladi.
Ekologik tarbiya va t a ’lim jarayonlarini bir-biridan ajratib 
bo im ay d i. U lar doim o ‘zaro aloqada rivojlanadi. Shaxsning 
tabiatga bo'lgan insoniy m unosabatlari oilada va m aktablarda 
b e rilad ig a n e k o lo g ik ta rb iy a o rq a li s h a k lla n a d i. O ilad a
beriladigan ekologik tarbiya asosan o ta-onalarning oiladagi 
o ‘zaro m unosabatlariga bog‘liq. Oilalar va uning har bir a ’zosi 
tabiiy muhitni saqlash masalasiga o ‘zicha yondashadilar. Oilaviy 
h a y o t, o ta -o n a la rn in g ish jo y la ri, u larn in g o ‘z fu q a ro lik
bu rch larin i t o ‘g ‘ri his etish lari, o ilad a o ‘z la rin i tu tish la ri 
bolalam ing tabiatga va insonlarga bo'lgan m unosabatlarining 
sh a k lla n ish id a ilk d e b o ch a h iso b la n a d i. B o la la rn i o ilad a 
tarbiyalashda ota-o n alar tarbiyachi rolini o ‘ynaydilar. O ta- 
onalarning oilada o ‘zlarini tutishlari va ularning bolalarga ta ’siri 
«Eng hal qiluvchi omildir». A.S.M akarenko «Tarbiya to ‘g‘risida 
m a ’ruzalar» nomli kitobida shunday yozadi: «Siz bola bilan 
g a p la s h a y o tg a n in g iz d a
yoki 
u n g a
b ir o r
n a rs a n i 
ko‘rsatayotganingizda unga tarbiya berayapman deb o ‘ylamang. 
Siz u n g a o ‘z h a y o tin g iz n i h a r d a q iq a s id a , h a tto u y d a
y o 'q lig in g iz d a h a m t a ’lim b e ra siz. B o la la rn i h a q iq iy
muallifligingiz ostida tarbiyalaysiz».
Bolalarga ekologik tarbiya berishda ularning k o ‘z oldida sodir 
b o 'lay otgan jonli, chiroyli misollarni keltirish lozim. Oilada 
aytilayotgan har bir so‘z, har bir ohang, har bir qilinayotgan 
ishni bola to ‘g‘ri qabul qiladi va shu m uhit bola uchun ideal 
holat hisoblanadi. Bu borada xalqimiz o 'rtasid a «qush uyasida 
ko ‘rganini qiladi» degan ibora bejiz aytilmagan.

---

Ekologik tarbiya muammosini 0 ‘zbekiston Respublikasining 
m aktabgacha ta ’lim m uassasalarida hal etish uchun quyidagi ikki 
yo'nalishda ish olib borish m aqsadga muvofiq:
• Bolalarda ekologik tarbiya m adaniyatini shakllantirish, 
ularda tabiatga b o ‘lgan ijobiy m unosabatni uyg‘otish, dastlabki 
amaliy k o ‘nikm alarni ishlab chiqish.
• M aktab yoshigacha bo 'lgan bolalarga tarbiya beruvchi 
m utaxassislarni ekologik ongi va m adaniyatini rivojlantirish.
M a k ta b g a c h a t a ’lim m u a s s a s a la rid a e k o lo g ik t a ’lim 
m uam m olarini hal etish y o ‘llari turlicha. M asalan, uslubiy 
d a s tu r la r is h la b c h iq ish , z a m o n a v iy o ‘q u v - k o ‘rg az m ali 
q u r o lla r d a n fo y d a la n is h , tu r li o 'y i n la r , d ia film la r, 
kinofragm entlar va boshqa tasviriy va ovozli o ‘quv vositalarini 
qo'llash shular jum lasidandir.
M aktab va oila bolalarda tabiatga nisbatan noyob moddiy 
va ru h iy b o y lik la r m a n b a i s if a tid a q a ra s h tu y g 'u s in i 
shakllantiruvchi asosiy vositadir. Hozirgi kunda respublikamiz 
b o 'y ic h a m a k ta b d a stu rla ri va o 'q u v .re ja la rid a tarb iy a va 
t a ’lim ning ekologik aspektlari ancha kuchaytirilm oqda. Bu 
borada m aktabdan tashqari olib borilayotgan ishlar samarasi 
ham ortm oqda.
K o 'p c h ilik riv ojlangan m a m la k a tla rd a , b o lala r turli xil 
ekologik harakatlarda faol qatnashm oqdalar. M asalan, AQSH 
ning N yu-Y ork sh tatid a «B olalar ifloslanishga qarshi» deb 
nom lang an ta sh k ilo t m avjud. T a sh k ilo t a ’zolari b ir q a to r 
ekologik tadbirlarni o'zlari am alga oshiradilar. M asalan, ular 
o 'z la r i o 'q iy o tg a n m a k ta b o s h x o n a s id a p o lis tir o ld a n
tayyorlangan bir m arta ishlatiladigan stakanlarni qo'llashni joriy 
etdilar. Bu stakanlar yengil va qo g 'o zdan afzal ham da ularni 
q ay ta ishlab, qurilish m ateriallari tayyorlashda foydalanish 
m u m k in . B o la la r sh u y o 'l b ila n c h iq in d ila r c h iq is h in i 
k am aytirish g a o 'z hissalarini q o 's h a d ila r. Y ana bir m isol, 
V ash ing ton dan uncha uzoq b o 'lm a g a n V irdjiniya sh tatid a 
joylashgan xususiy m aktablarning birida haqiqiy ferma tashkil 
q ilin g an. U n d a o t, sigir, q o 'y -e c h k ila r, o 'r d a k va g 'o z la r 
o'quvchilar tom onidan bo'sh vaqtlarida boqiladi. Sayyohlarning 
«Bu ferma nimaga kerak» deb bergan savollariga ular «saxiy va

---

mehnatsevar bo'lib o'sishi uchun» deb javob beradilar. Bunday 
misollarni k o ‘plab keltirish mumkin.
M aktab o'qituvchilari va bog'cha tarbiyachilari tom onidan 
sevimli uy hayvonlari haqida zavq-shavq bilan gapirishganlarini 
kirn eshitm agan deysiz. Ayniqsa, itlar haqidagi suhbatlarda. 
ularni insonning d o ‘sti ekanligi, ular uyni begona kishilardan 
q o 'r iq la s h d a , q o ‘y va e c h k ila rn i b o q ish d a , o v d a, d a v la t 
c h e g a ra la rn i d u s h m a n la rd a n q o 'r iq la s h d a , c h o ‘k a y o tg a n
kishilam i qutqarishda insonlarning vafodor ham rohi ekanligi 
haqidagi suhbatlar ham bolalarda hayvonot dunyosiga nisbatan 
qiziqish uyg‘otadi va ularda tab iatd ag i bu kabi jo n zo tlarn i 
himoya qilish lozimligi to ‘g ‘risida ilk tushinchalar shakllanadi. 
M aktab o'quvchilariga ekologik tarbiya berishda yoki ekologiya 
fanini o sqitishda o 'qitu v chilar tab iat m o 'jizalari, tabiatning 
ajoyib go‘shalari, hayvonot dunyosi va hasharotlar hayotining 
o'ziga xos jihatlarini jonli va qiziqarli qilib yozilgan jahon va 
milliy adabiyotim iz nam oyondalari asarlaridan foydalanishga 
k o ‘proq e ’tib o r berishlari lozim. Shuningdek, m ak ta b la rd a
o'qitiladigan kimyo, astronomiya, biologiya, zoologiya, odam 
a n a to m iy a si k a b i fan o ‘q itu v c h ila ri o ‘q u v c h ila rg a ush b u
fanlardan bilim berishda o ‘z fanlarini ekologik nuqtai nazardan 
talqin qilib, fan lar b o 'y ich a um um iy x u lo salar chiqarishda 
ta b ia td a k ech ad ig an voqea va h o d isa la r m o h iy atin i ochib 
berishlari m u h im dir. Bu hoi o ‘q u v ch ilarn i ekologiya fani 
vazifalarini yanada yaxshi tushunib olishda yordam beradi. Zero, 
yosh a v lo d n i ta b ia tg a n is b a ta n m e h r - m u h a b b a t r u h id a
tarbiyalash oila va m aktabning eng m uhim vazifalaridan biridir.
4 
Chunki insoniy xarakter aynan shu m uhitda shakllanadi. Bu 
m aqsadlarga erishish uchun kutubxonalarda tabiat va um um an 
tirik jo n z o tla r t o ‘g ‘risida chop etilg an a d a b iy o tla r sonini 
ko'paytirish, shoir va yozuvchilar tom onidan m aktab yoshdagi 
bolalar uchun k o ‘plab asarlar yaratish muhim aham iyatga ega.
Ekologik ta ’lim bizning respublikamizda ikki yo'nalishda olib 
boriladi. B irinchi y o ‘nalish - h a r bir o ‘quv m uassasasida 
ekologiya k u rsini o 'q itis h o rq ali um um iy ekologik t a ’lim 
b e ris h d ir. B u n d a n ta s h q a r i, e k o lo g iy a y o 'n a lis h id a g i 
gimnaziyalar, m aktabdan tashqari ta’lim m uassasalarida ham

---

ekologik to ‘garaklar ishlab turibdi. Shunga qaram asdan hozirgi 
kunda ekologiyani o'qitishni m antiqiy, ta ’limning uzluksizligini 
t a ’m inlov ch i b ir tizim ga solish, yangi n a ’m u n aviy o ‘quv 
dasturlari va o ‘quv rejalari ishlab chiqish ham da adabiyotlar 
yaratish m uhim ah am iy at kasb etadi. Ikkinchi y o 'n a lish -
m utaxassis ekologlar tayyorlash. H ozirgi kunda 0 ‘zbekiston 
Respublikasi bo'yicha bir necha oliy o ‘quv yurtlarida «Atrof- 
m uhitni m uhofaza qilish» yo‘nalishi b o 'yich a bakalavrlar va 
m agistrlar tayyorlashga kirishilgan. B undan k o ‘zda tutilgan 
m aqsad atrof-m uhitni m uhofaza qilish b o ‘yicha yetuk kadrlar 
tayyorlash va bu sohadagi mutaxassis kadrlar yetishmovchiligiga 
barham berishdir.
Xullas, ekologik tarbiya va ta ’limni takomillashtirish bo‘yicha 
quyidagi m ulohazalarni aytish mumkin: butun dunyo bo'yicha, 
ju m lad an , m am lak atim iz h u d u d id a ekologik h o latn i ijobiy 
tomonga o ‘zgartirish uchun birinchi navbatda aholining ekologik 
bilim ini oshirish lozim. Buning uchun n afaq at u m u m ta iim
m aktablarida, o ‘rta maxsus va oliy o 'q u v yurtlarining o ‘quv 
d a s tu rla rig a ekologiya fanini k iritish , b alk i b a rc h a ishlab 
chiqarish korxonalari, muassasa va tashkilot rahbarlarining ham 
bu sohadagi m alakalarini oshirish zarur. H am m a joy da ham
ekologik jih atd an yetuk kishilar yetishmaydi. H ozircha joylarda 
«Ekologiya uchun kurashishni» xohiovchilar ham ju da kam. Bu 
ishlarni tashkil qilish uchun sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab 
chiqarish korxonalarining o'zaro m unosabatlarini tartibga solish, 
texnika va qurilm alarini yaratish, qisqasi, ekologik xizm atni 
yo‘lga q o ‘yish lozim. Bir so‘z bilan aytganda, ju d a sertashvish 
va savobli ish bilan shug'ullanish lozim. Bilimni bir tizimli, 
uzluksiz ekologik tarbiya va ta ’lim asosida qurish kerak. Bu holat 
avval o ila d a , s o ‘n g ra m a k ta b d a d av om etadi. S h un i ham
t a ’k id la s h jo iz k i, o ‘quv m u a s s a s a la rid a « A tro f-m u h itn i 
m uhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish» 
maxsus kursini asosiy fan sifatida o'qitish lozim. Chunki o ‘quv 
m uassasalarida o'qitiladigan boshqa fanlarni o ‘qitishda yer, suv, 
o 'rm o n va boshqa tabiiy resurslarning ayanchli h olati t o i a
y o r itib b e rilm a y d i. Bu b o r a d a o ‘r ta va o liy o 'q u v
m uassasalarining tabiiy va ijtimoiy fan o'qituvchilari ham yerlar

---

hosildorligining pasayib, o 'sim lik va hayvonot dunyosining 
y o 'q o lib k e ta y o tg a n lig ig a , ic h im lik s u v la ri s ifa tin i 
yom onlashayotganligiga va o'zim iz nafas olayotgan havoni 
ifloslanayotganligiga biz aybdor emasmiz, degan fikrdan uzoq 
bo‘lishlari kerak. Kishilik jam iyati nafaqat moddiy boyliklarni 
ko'paytirish orqali rivojlanadi, balki tobora ortib borayotgan 
in so n la r eh tiy o jin i a q l-id ro k b ila n q o n d iris h , b ir q a to r
m am lakatlarda kuzatilayotgan ocharchilik, chuchuk suv va oziq- 
ovqat yetishmovchiligidari, bolalar o'lim ining ortib borishidan, 
havo va boshqa m uhitlarni ifloslanishidan bartaraf etish kabi 
ijtimoiy m uam m olarni hal etish orqali rivojlanadi.