M tojiyev, I. Nigmatov

I. 
Aqliy m ehnat shakli 
(Intellektual m ehnat shakli) Bu m ehnat shakli 
alohida bir kasb b o ‘lib, unga ham moddiy ishlab chiqrishga aloqador 
sifatida qaralmoqda. Masalan: texniklar, m uhandislar, dispetcherlar, 
konstruktorlar, operatorlar, ishlab chiqarishga aloqasi b o ‘lmagan olimlar, 
vrachlar, o ‘qituvchilar, artistlar, rassomlar, yozuvchilar va boshqalar. 
Aqliy m ehnat shundan iboratki, unda turli qismdagi m a’lum otlam ing 
tahlil qilinishi - inson xotirasi va e ’tiborining susayishiga olib keladi. 
B unday m ehnat shaklida jism oniy harakat ju d a katta ahamiyat kasb 
etmaydi va oqibatda bir kunlik quvvat sarfi 10 - 11,7 MJ yoki 2000 -
2400 kkal ni tashkil etadi. Aqliy m ehnat uchun «gipokeneziya» xarakterli 
hisoblanib, bu nafaqat inson faoliyatining salm oqli darajada pasayishiga,
25

---

o ‘z navbatida, inson organizm ining buzilishiga va haddan ziyod his- 
hayajonga berilishiga olib keladi.
Gipokeneziya 
- ishlab chiqarishdagi noxush omillardan hisoblanadi. 
Shuning uchun aqliy m ehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi kishilarda 
yurak xastaligining kelib chiqish darajasi yuqori hisoblanadi.
A qliy m ehnat shaklining bir necha turlari mavjud: 
operator, 
boshqaruvchi, ijodiy mehnat, tibbiyot xodimlari mehnati, o ‘qituvchilar, 
o‘quvchilar va talabalar mehnati. Bular bir-biridan o ‘zining m ehnat 
jarayonidagi ishtiroki, his-hayajon darajalarining turli darajada bo ‘lishligi 
bilan farq qiladi.
O perator islii 
- zamonaviy ishlab chiqarish asoslari sharoitida 
jarayonni boshqarish vazifasini, har bir operatsiya ishini nazorat qilish, 
m ahsulotning liniyadagi harakatlanishini va uni xaridorlarga yetkazish 
jarayonlarini o ‘z ichiga oladi.
Boshqaruv mehnati 
- korxona va tashkilot rahbarlarining mehnati 
bo‘lib, u katta hajmdagi m uam m olam i, m a’lumotlarni tahlil qilish, tezkor 
qaror qabul qilish, shaxsiy javobgarlikni his etish, yuzaga keladigan salbiy 
m uam m olam ing yechim ini o ‘z ichiga oladi.
Ijodiy mehnat 
- anchagina murakkab m ehnat shakllaridan biri 
bo‘lib, bunda xotira va e ’tibor kuchli bo‘lishi talab etiladi, bu asabiy 
hayajonlanishning oshishiga olib keladi. Bu turdagi m ehnat faoliyatiga 
pedagoglar, dastur tuzuvchilar, dizaynerlar, arxitektorlar, ilmiy xodimlar, 
yozuvchilar, bastakorlar, artistlar, rassomlar, konstruktorlar kiradi. Bunday 
m ehnat turlari ju d a katta emotsional va asabiy zo ‘riqishlam i talab qiladi. 
Bunday m ehnat faoliyatidagilarda qon bosimi, tana haroratining oshishi, 
organizm ning kislorodga bo ‘igan tanqisligi oshishi kabi funksional 
o ‘zgarishlar kuzatiladi.